Angola (òrere Republic of Angola me Uket-chieen̄; mè ire República de Angola me usem Pọtugalu) ìre ido òkup me agan̄ ichep-ura me lek Afirika agan̄ Osiki. Ọmọ ore òso ido jaaba òmimin ichit me Afirika. Ido echi òtatap ikana ọmọ ìre Namibia me agan̄ osiki, Kongo Kinshasa me agan̄ inyọn̄, Zambia me agan̄ mbum-ura, mè Emen-awaji Atilantik me agan̄ ichep-ura.

Angola îkaan̄ agan̄ me lek ido ya eyi okike ijọn̄ kan̄ okupbe me emen ofifi ido [exclave province], òrere ama Kabinda eyi Kongo Kinshasa mè Kongo Burazavilu ekupbe ikana ọmọ. Ama ibot Angola ìre Luanda; ọmọ si ore ama ile òmimin ichit me ido ya.

Akarake ukot ikaan̄, ebi ene mîluk me lek ijọn̄ Angola okupbe; esese esese otoko mè ijọn̄ ubọọn̄ mîkup si me lek ijọn̄ ya. Ire, ido Angola ònikup mgbọ keyi ìbene me mgbọ mkpulu usun̄ eyi Pọtugalu. Ebi Pọtugalu ebene inu ido ya me emen senturi akọp mè gweregwen mè ininama ere-nluk mè ere inyam-ewe [trading post] me agba okwaan̄ ido ya.

Me emen senturi akọp mè onaan̄ge, ebi Yurop ebebene ikikaan̄ unye me agan̄ emen emen ido ya. Ijọn̄-mkpulu eyi Pọtugalu [Portuguese colony] ònikana Angola kpokokaan̄ okike ijọn̄ îkaan̄be mgbọ keyi mege ire ibebene òso senturi akọp iba, sa me ike ebi Cuamato, Kwanyama mè Mbunda ekekebe ida ebi ichen ìnunu ibenitim ibọkọ ido ya.

Ebi ido ya mîsa owuwa acha itim iweek isisibi me irak mkpulu-usun̄ ya. Me acha 1975, sa me ntap-ubọk eyi ebi Mgba-ntitiin̄ Sọviet mè Kuba, ema enenibọkọ utelelek kire Maxist-Leninist People's Republic of Angola, ido òkakaan̄ otu-ogbo ifit-mkpulu ge gaalek [one-party state]. Akọn̄ emen ido îbene itim me ido ya abayaage inire 2002. Akarake akọn̄ ya otabe, ido ya înikana ido ekikpulu igọọk me lek ikpa ikan-ido [constitutional republic].

Angola îkaan̄ <mineral> mè aran̄-ijọn̄ iwa enenen. Ugwem-mbubek [economy] kan̄ ìre ge me etete echi òkigwat lek itibi imiin̄ ichit me linyọn̄, ògak ge, akarake akọn̄ emen ido ya otabe. Ubọk geelek îrebe ikeya, <standard of living> îsiki enenen me lek owuwa ene me ido ya.

Angola îkup me Ogbo Mgbambọp Ido, OPEC, Ntitiin̄ Afirika, The Community of Portuguese Language Countries mè Southern African Development Community. Angola ìre ido òkakaan̄ esese esese owuwa otoko me emen. Otuuk kè efie ene akọp iba mè go nchọi mè jeeta (ego 25.8) ìluk me ido ya enan̄a me esese esese otoko mè ikaan̄ si esese esese ubọk irọ-inu. Sa me ike orọmijọn̄ Angola obetbe lek eyi Pọtugalu, ìnikijeen̄ ibe ke Pọtugalu mîkpulu ido ya me efit efit acha òraraka.

Mfufuk Erieen̄

Erieen̄ yi Angola ìnan̄a me erieen̄ ebi Pọtugalu ekisabe igwen ido ya me emen mgbọ mkpulu-usun̄. Ema ekigwen ere ya Reino de Angola òsisibi Ijọn̄ ubọọn̄ Angola. Erieen̄ yi îkup akarake 1571. Erieen̄ yi ìsibi me lek ngola òrere erieen̄-ibot [title] ekisa igwen ebi ubọọn̄ Ndongo. Ndongo yi ìkikup inyi Ijọn̄ ubọọn̄ Kongo, ire, ìnibene ikifieek inan̄a me irak mkpulu ya me emen senturi akọp mè onaan̄ge.

Mfufuk Iman Ido

Me oka mgbọ, îre ebi Kọi [Khoi] mè ebi San ekiluk me ido ya sabum ebi Bantu enikọp uran̄ inu ere ya. Ebi Kọi cha ekekire ebi ìkisook anam mè ikititen̄e mfut uti me oron [hunter-gatherers]. Ebi Bantu cha ìnunu ere me emen adasi mileniọm SK mînirieen̄ ema isan̄a me lek ijọn̄ ya. Owuwa ene mîchieek ibe ke ebi Bantu cha ekenan̄a me ere ònire agan̄ inyọn̄ mbum-ura Naijiria mè agan̄ osiki me ido Chad. Ebi Bantu cha enisa iwowop ofiọọn̄-ebeke mè ikpọ̀n̄ mèlek ikekikpukpo owuwa anam inu me agan̄ emen ido Angola mè òla ijọn̄ Luanda.