Madagasika (òrere Republic of Madagascar me uket-chieen̄, mè ire Repoblikan 'i Madagasikara me usem Malagasy, mè ire République de Madagascar me Furenchi; eyi mgbọ eriọọn̄be kire Malagasy Republic) ìre ido ge òkup me lek achọ me Emen-awaji India. Ìkup inu òbet efit kilomità ini (400km) ida ibọkọ me lek atasuk Afirika agan̄ Mbum-ura. Sa me okike ijọn̄ kan̄ orebe 592,800 km², Madagasika ore òso iba òmimin ichit me etete ebi kè ido ìkup me lek achọ.[1] Ere ìkukup me emen ido yi ìre achọ Madagasika (òso achọ ini òmimin ichit me linyọn̄) mè owuwa asabọn achọ ìkukup igbet ọmọ. Ama ibot kan̄, òrere si ama ile òmimin ichit, ìre Antananarivo. Madagasika ìre ere esese chieen̄ anam mè uti ekupbe; inu òwawa iraka akọp irek onaan̄ge me efit (90%) me lek anam mè uti ìkukup me ido ya, kpebemun̄ me ofifi ere me linyọn̄.
Uwu-ikan [legislature] me ido ya ìre eyi agwut iba. Agwut agan̄ inyọn̄ ìre Senate sà eyi agan̄ ijọn̄ ore National Assembly. Ido ya ìbọkọ utelelek mè isibi me irak mkpulu-usun̄ eyi Furansi me òso 26 Onyan̄ Gweregwen, 1960. Ikpa ikan-ido ekisabe ikpulu ido ya ìre eyi ebọkọbe itap me 17 Akọp mè Onyan̄ Ge, 2010. Otu-ifuk ene ìluk me ido ya ìre efie 26.[2]
Inu erọkọbe me ijọn̄ ìjeen̄ ibe ke ebi ene mîbene ijijen̄e me lek ijọn̄ ya ikiweek inorie akarake akọp obop acha òraraka. Ebi ene ebene ikiluk me lek ijọn̄ ya me etete 350 SK mè 550 AO; ebi Austronesia ìnenikana ebi India [Indianized Austronesian people]] edasi inan̄a me Indonesia ikọp uran̄ inu lek ijọn̄ ya. Me emen mgbọ cha, ubọk mgbaan̄-nrọ mè eru-mfaka ìre eyi Induwisim mè Budisim melek orọmijọn̄ ebi Indonesia. Me emen òso senturi onaan̄ge, ebi Bantu ekọkọp uji inan̄a me Afirika agan̄ mbum-ura isaba Okwaan̄ Mozambik inigọọk iluk me lek ijọn̄ ya. Ebi ofifi ife ekpọkpọk ikinu inigọọk ema iluk me ere ya mè isa me ikeya itap ubọk inyi orọmijọn̄ ido Madagasika inikup ike îkupbe chereyi.
Meege inire mgburudun̄ òso senturi akọp mè jeeta, achọ Madagasika ìkikup me irak esese mkpulu. Ire, bene me òso senturi akọp mè onaan̄ge, mîgbaan̄ owuwa ere me lek achọ ya itap me irak mkpulu ge, òrere Ijọn̄ Ubọọn̄ Madagasika, ebi uwu-ubọọn̄ Merina ekekikpulu. Mkpulu-ubọọn̄ ya ìyaka me acha 1897 mgbọ ebọkọbe lek ijọn̄ ya itap me Ijọn̄ Ubọọn̄ Mkpulu-usun̄ eyi Furansi [French Colonial Empire]. Ido ya ìnibọkọ utelelek mè isibi me irak mkpulu-usun̄ ya me acha 1960. Bene me 1992, .îbene ikikpulu ido ya kire [constitutional democracy].
Inu erọkọbe me ijọn̄ ìjeen̄ ibe ke ebi ene mîbene ijijen̄e me lek ikọn̄ ya ikiweek inorie akarake akọp obop acha òraraka. Ebi ene ebene ikiluk me lek ijọn̄ ya me etete 350 SK mè 550 AO. Ebi ìluk me ido ya ìre akọp mè otoko jeeta mè ìrot; ire, otoko Merina omin ichit me lek otutuuk cha. Madagasika ìre ge me etete ido ìkup me UN, Ntitiin̄ Afirika, Southern African Development Community (SADC), Ntitiin̄ Ido Ìkitumu Furench (Organisation Internationale de la Francophonie).
Mfufuk Erieen̄
Me usem Malagasi, ekigwen achọ Madagasika ibe ìre Madagasikara mè igwen ebi ido ya ibe ìre Malagasy. Ike ekigebe mè iyaka igwen erieen̄ ido ya ibe ìre Madagasca ìkanan̄a me otu usem ebi emen ido ya, ire, ìnan̄a me ubọk ebi Yurop me emen <Middle Ages>.[3] Adasi mgbọ esabe Madageiscar igwen ibak inu ìre me emen inu-nge [memoirs] kè Mako Polo ogwu ònan̄a me Venis, ogwu mgbọ òkikọp uran̄ isi esese ere me linyọn̄. Ìsa erieen̄ ya igwen ibak Mogadishu, ama ngba-uji òkup me Somalia mije ọmọ ìkikeek ibe ke eyi ìre eyilọ.[4]
Me usen kè At. Lọrens [St. Lawrence] me 1500, Diago Dias, ogwu Pọtugalu òweek-inu [explorer] înigba uji [landed] me lek achọ ya mè inyi erieen̄ ibe ìre São Lourenço. Ire, mînima erieen̄ Mako Polo onyibe igak, mè inisa eya igwen ere ya me lek ogugo-ijọn̄ [maps] echi egwookbe me emen mgbọ <Renaisasance>. Ubọk geelek îrebe ke esese otoko me ido ya mîkaan̄ erieen̄ ema ekisa igwen ido ya, kpunu erieen̄ geege me usem Malagasi òkakan igak Madagasikara.[5]