Metaphysik

D Metafüsik (latiinisch metaphysiöbbe, vo griechisch μετά, metá, „nochhär, hinder, enned“, und φύσις, phýsis, „Natur, natüürligi Beschaffehäit“) isch e Grunddiszipliin vo dr Filosofii. Metafüsischi Süsteementwürf behandle in iire klassische Forme die zentraale Brobleem vo dr theoretische Filosofii: d Beschriibig vo de Fundamänt, Vorussetzige, Ursache oder „erste Gründ“, de allgemäinste Struktuure, Gsetzligkäite und Brinzipie und vom Sinn und Zwäck vo dr ganze Wirkligkäit bzw. vo allem Sii.

Konkret bedütet das, ass die klassischi Metafüsik „letzti Frooge“ verhandlet, zum Bischbil: Git s e letzte Sinn, worum d Wält überhaupt existiert? Und drfür, ass si grad eso isch, wie si isch? Git s e Gott oder Götter und wenn joo, was kchönne mr über iin oder si wüsse? Was macht s Wääse vom Mensch us? Git s so öbbis wie „Gäistigs“, bsunders e grundleegende Underschiid zwüschen em Gäist und dr Materie? Het dr Mensch en unstärbligi Seel oder e Freie Wille? Duet sich alles ändere oder git s au Sache und Zämmehäng, wo immer gliich bliibe?

Geegeständ vo dr Metafüsik sige noch em klassische Erkläärigsaaspruch d Beriich vo dr Wirkligkäit, wo nit dur empirischi Äinzelundersuechige zuegänglig si, sondern deene iiri Basis si. Dr Aaspruch, überhaupt Erkenntniss usserhalb vo de Gränze vo dr sinnlige Erfaarig z formuliere, isch vilmol au kritisiert worde. Aasätzvon ere allgemäine Kritik vo dr Metafüsik begläite die metafüsische Süsteemversuech vo Aafang aa. Si häi sich bsunders im 19. und 20. Joorhundert entwicklet und mä het si hüfig as e Kennzäiche vo dr modärne Wältaaschauig verstande.

Andrersits het mä Frooge noch eme letzte Sinn und eme „groosse Ganze“, wo systematisch cha beschriibe wärde, as e „Bedürfnis, wo nid cha hinderdriibe wärde“ verstande (Kant). Mä het dr Mensch sogar as „animal metaphysicum“, as e „Lääbewääse, wo Metafüsik dribt“ bezäichnet (Schopenhauer). Drotz dr klassische analytisch-empiristische und kontinentaale Metafüsikkritik düen Filosofe, wo analytisch gschuelt si, sit dr Middi vom 20. Joorhundert wider komplexi süstemaatischi Debatte über metafüsischi Brobleem abhalte.