Winschoterzijl was een buurtschap, zeehaven (Duits: Sielhafen) en een militaire versterking op de grens van de kerspelen Winschoten, Beerta en Blijham.
De sluis werd gebouwd op de plek waar de rivier Pekel A sinds 1579 (volgens andere berichten sinds 1593) in zee uitmondde. Rondom de sluis ontstond een buurtschap met een sluiswachterswoning, een of meer herbergen en sinds 1811 een houtzaagmolen, die tot 1914 dienst deed.
Een dochternederzetting ontstond dichter bij Winschoten waar het zijkanaal de Rensel via een verlaat (het Renselverlaat) in de Pekel A uitmondde. Hier werd tevens een keersluis in de Pekel A gelegd, het zogenaamde Duikerverlaat of Douckelverlaat (1748), in 1681 spottend Karnenpieters Verlaet genoemd.[1][2] Tegenover de herberg van de verlaatsmeester werden in 1695/96 de Lutherse kerk met de pastorie gebouwd. Bij het Renselverlaat werd verder in 1851 een oliemolen gebouwd die twintig jaar dienst deed.
De sluis van Winschoterzijl had twee voorlopers, waarvan de oudste bij Winschoterhogebrug. Naast de sluis bestond zich in de 17e eeuw een redoute. Op sommige kaarten wordt ten onrechte de suggestie gewekt dat WInschoterzijl een schans was. In 1636 werd bij Winschterzijl tevens een duiker of grondpomp aangelegd die het water van het Lange of Hekmansdiep en het Buiten Zijldiep en via een grondpomp onder de Pekel Aa naar het Zijlkerdiep en vervolgens het Beertsterdiep leidde. De grondpomp werd in 1804 vervangen door een molenkolonie, die het water direct in de rivier bracht. Langs het Zijlkerdiep liep een weg, de Zijlsterweg, die Winschoterzijl met Beerta verbond.
Winschoterzijl lag maar korte tijd direct aan zee: in 1637 werd het Bultster Verlaat aangelegd en twintig jaar later volgde de bouw van een nieuwe zeesluis bij Nieuweschans.
Halverwege de 19e eeuw bestond het gehucht uit negen huizen met 69 bewoners, verspreid over drie gemeenten.
Winschoterzijl verloor zijn functie als woonkern toen de Pekel A ten behoeve van de verbeterde waterafvoer een nieuwe loop kreeg en het gebied op een eiland kwam te liggen. De laatste woning werd in 1992 afgebroken. De poldermolens maakten eerst plaats voor een stoomgemaal, later een elektrisch gemaal dat in 1973 werd vervangen voor het huidige gemaal Winschoterzijl. De gietijzeren ophaalbrug uit 1870 kreeg een nieuwe plek aan de Renselkade.
Tegenwoordig is Winschoterzijl de naam van een waterbergings en natuurgebied tussen de autoweg A7 en de rivier Pekel A.
- ↑ Groninger Archieven, 817, inv.nr. 1161: Afteikeninge vande veenen geleegen tusschen Veendam en de Peekel Ae, 1681.
- ↑ Groninger Archieven, 2188, inv.nr. 583: Bekendmaking dat schippers die een van beide verlaten in Oude Pekela (het Duikerverlaat) passeren, in alle gevallen ook voor het andere verlaat (Beneden-Pekela verlaat) moeten betalen, 1748.