Kodeks

’n Kodeks (Latyns: codex vir blok hout, boek; meervoud codices) is 'n handgeskrewe boek uit die laat-Antieke of die vroeë Middeleeue. Dit het oorspronklik bestaan uit klein houtpanele wat met was bestryk was en aan die een kant met rieme vasgebind is sodat ’n mens daardeur kon “blaai”. Dit was ’n ontwikkeling van enkelblad wastablette wat voorheen in omloop was. Sulke skryfmateriale is in skole gebruik, maar kon selde meer as 50 woorde bevat. Ná gebruik kon die was weer gladgestryk word vir hergebruik.

Alhoewel die Romeine van die kodeks en soortgelyke voorlopers gebruik gemaak het vir notas en ander informele skrywes, dateer die eerste bekende gebruik van die kodeks vir letterkundige werk uit die eerste eeu, toe Martialus met die formaat geëksperimenteer het. Tot op daardie tyd was die boekrol die oorheersende medium vir letterkundige werke en dit sou oorheersend bly vir sekulêre letterkunde tot die 4de eeu. So ver terug as die vroeë tweede eeu, is daar bewyse dat die kodeks die medium van keuse onder Christene was, terwyl ander tradisies die boekrol verkies het. Die Christelike kodeks was van papirus gemaak en dit was meer kompak en beter gepas vir mense op reis as perkament. Dit toon ook dat die vroeg-Christelike beweging daarop ingestel was om die nuutste en beste kommunikasie-media te benut.

In die tyd tussen die 4de eeu, toe die kodeks wye aanvaarding verkry het, tot die Karolingiese herlewing in die 8ste eeu is baie werke op boekrolle nie oorgeskryf na kodekse nie en het vir die nageslag verlore gegaan. Die benaming ‘kodeks’ is minder in konvensionele name van die Middeleeuse manuskripte gebruik, toe die kodeksvorm in universele gebruik gekom het.

Die korrekte Latynse meervoud vir kodekse is ‘codices’, alhoewel ‘codexes’ ook dikwels as 'n meervoudsvorm in Engels gebruik word. Die kodeks was 'n verbetering op die boekrol omdat dit plat oopgemaak kon word by enige bladsy, wat ’n gemakliker manier van lees toelaat. Daar kon ook op beide kante van die bladsye geskryf word.

Die latere uitvinding deur Aldus Manutius van ’n kleiner boekie met kompakte formaat wat in ’n saalsak pas en kursiewe karakters gebruik, het veel aan die kodeks te danke. Die invoeging van bladsynommers vroeg in die 1600's het kruisverwysings vergemaklik.

Die kodeks het dit ook makliker gemaak om dokumente op rakke te organiseer omdat dit 'n stabiele rug het waarop die titel van die boek aangebring kan word. Omdat dit regop in rakke kon staan het dit die rangskikking van boeke in biblioteke vergemaklik. Die rug kon ook gebruik word vir die ‘incipit’ (vertaal: dit begin) in ’n tyd toe die idee van ’n titel nog nie behoorlik ontwikkel was nie.

Die Middeleeuse boekvervaardigers se gebruik van perkament of vellum vir hul bladsye het gesorg vir baie duursame, maar uiters duur, skryfmateriaal. Vroeë kodekse is ook van papirus gemaak, maar papirusvelle is te bros om herhaaldelik gevou word. Die geleerde studie van manuskripte word Kodikologie genoem. Die studie van outydse dokumente in die algemeen word Paleografie genoem.

Die boeke van pre-Kolumbiese Middel-Amerika vertoon basies dieselfde vorm, met lang gevoude stroke van papier (gewoonlik gemaak van hout-bas of plantvesels, dikwels met 'n laag van kalk aangewend voor skrywe), vandaar die outydse boeke van die Maja, Asteke en Misteke, onder andere ook bekend as kodekse.

’n Juridiese teks of kode van gedrag word partykeer 'n kodeks genoem (byvoorbeeld, die Justiniaanse kodeks), aangesien wette in groot kodekse opgeneem is.