CIA

CIA

Math o gyfrwng	foreign intelligence service, independent agency of the United States government
Label brodorol	Central Intelligence Agency
Dechrau/Sefydlu	18 Medi 1947
Lleoliad yr archif	National Archives and Records Administration
Pennaeth y sefydliad	Director of the Central Intelligence Agency
Sylfaenydd	Dwight D. Eisenhower, William J. Donovan, Allen Welsh Dulles, Harry S. Truman
Rhagflaenydd	Office of Strategic Services
Aelod o'r  canlynol	United States Intelligence Community
Gweithwyr	21,575
Isgwmni/au	Central Intelligence Agency Office of Inspector General
Rhiant sefydliad	Llywodraeth Ffederal yr Unol Daleithiau
Pencadlys	Langley, Virginia
Enw brodorol	Central Intelligence Agency
Gwladwriaeth	Unol Daleithiau America
Gwefan	https://www.cia.gov
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Asiantaeth sydd yn gyfrifol am gasglu a dadansoddi cudd-wybodaeth dramor ar gyfer llywodraeth ffederal Unol Daleithiau America yw'r CIA (Saesneg: Central Intelligence Agency, yn Gymraeg Asiantaeth Gwybodaeth Ganolog).^[1] Cesglir gwybodaeth ledled y byd, yn bennaf drwy ddefnyddio cudd-wybodaeth ddynol (HUMINT), a chaiff ei phrosesu a'i dadansoddi gan arbenigwyr y CIA yn ei bencadlys yn Langley, Virginia, ger y brifddinas Washington, D.C., ac mewn adrannau ar draws yr Unol Daleithiau a'r byd. Y CIA yw un o brif gyrff "y Gymuned Gudd-wybodaeth" Americanaidd, ac felly mae'n adrodd i'r Cyfarwyddwr dros Gudd-wybodaeth Genedlaethol ac yn canolbwytio yn bennaf ar ddarparu gwybodaeth i'r Arlywydd a'r Cabinet.

Nid yw'r CIA yn wasanaeth diogelwch gwladol megis yr FBI, ac felly nid oes ganddo ddyletswydd i orfodi'r gyfraith nac i weithredu fel heddlu tu mewn i ffiniau'r Unol Daleithiau. Dim ond ychydig o hawl ac adnoddau sydd gan y CIA i gasglu cudd-wybodaeth yn fewnwladol. Er nad yw'n unigryw wrth arbenigo mewn HUMINT, mae'r CIA yn gweithio i gydlynu a rheoli'n genedlaethol gweithgareddau HUMINT yr holl Gymuned Gudd-wybodaeth. Y CIA yw'r unig asiantaeth a chanddi'r hawl gyfreithlon i weithredu ac arolygu ymgyrchoedd cudd mewn gwledydd eraill ar orchymyn yr arlywydd.^[2][3][4][5] Defnyddia adrannau tactegol, megis y Special Activities Division, i ddylanwadu ar wleidyddiaeth mewn gwledydd eraill.^[6]

Ymgododd y CIA o'r Office of Strategic Services (OSS), asiantaeth a gyd-drefnodd ysbïo, propaganda, ac ymgyrchoedd cudd eraill megis "tanseilio'r gelyn" ar gyfer Lluoedd Arfog yr Unol Daleithiau yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Sefydlwyd y CIA gan Ddeddf Diogelwch Cenedlaethol 1947. Yn ystod y Rhyfel Oer, y CIA oedd un o brif arfau'r Unol Daleithiau yn erbyn yr Undeb Sofietaidd a'r byd comiwnyddol. Mae tystiolaeth bendant o ran y CIA mewn sawl achos o ymyrraeth dramor, gan gynnwys disodli'r llywodraethau yn Iran (1953), Gwatemala (1954), a Chile (1973), ac mewn cefnogi unbenaethau a llywodraethau gormesol, a masnachu cyffuriau a gwerthu arfau. Er cwymp yr Undeb Sofietaidd ar ddechrau'r 1990au, mae'r CIA wedi ehangu ei swyddogaeth yn fwyfwy ers diwedd y Rhyfel Oer, gan gynnwys ymgyrchoedd parafilwrol cudd.^[7]

Ar droad y ganrif, symudodd canolbwynt y cyrff diogelwch cenedlaethol i derfysgaeth, ac hynny'n llwyr yn sgil ymosodiadau 9/11. Gwelid yr ymosodiad hwnnw yn fethiant cudd-wybodaeth gan yr holl Gymuned Gudd-wybodaeth, a'r CIA yn enwedig. Gwnaed ymdrechion i wella arferion yr asiantaethau wrth gydlynu cudd-wybodaeth, a rhoddwyd rhagor o gyllideb ac adnoddau iddynt ym maes gwrth-derfysgaeth. Cyn Deddf Diwygo Cudd-wybodaeth ac Atal Terfysgaeth 2004, bu Cyfarwyddwr y CIA ar y cyd yn bennaeth ar y Gymuned Gudd-wybodaeth; bellach, mae'r Cyfarwyddwr dros Gudd-wybodaeth Genedlaethol (DNI) yn uwch na'r CIA yn y gadwyn awdurdod. Er gwaethaf i'r corff drosglwyddo peth grym i'r DNI, mae'r CIA wedi tyfu ers 9/11. Yn ôl The Washington Post, y CIA oedd piau'r gyllideb uchaf o holl asiantaethau'r Gymuned Gudd-wybodaeth yn y flwyddyn 2010.^[7][8] Yn ddiweddar mae un o'i adrannau mwyaf, yr Information Operations Center (IOC), wedi dechrau canolbwyntio ar seiber-ryfela yn fwy na therfysgaeth fel bygythiad i UDA.^[9] Nodai ambell llwyddiant yn hanes diweddar y CIA, yn enwedig darganfod lleoliad Osama bin Laden, ond cyhuddai'r asiantaeth yn ffyrnig am ei weithgareddau sy'n groes i gyfraith ryngwladol a deddfau rhyfel megis extraordinary rendition ac artaith.

1. ↑ Mae'r BBC yn defnyddio'r enw llawn "Asiantaeth Gwybodaeth Ganolog (America)" ar ddechrau erthygl neu eitem newyddion, ond ar ôl hynny yn defnyddio'r talfyriad adnabyddus "CIA". Gweler er enghraifft : [1].
2. ↑ Aftergood, Steven (6 Hydref 2011). "Reducing Overclassification Through Accountability". Federation of American Scientists Secrecy News. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-10-09. Cyrchwyd 3 Chwefror 2012.
3. ↑ Woodward, Bob (18 Tachwedd 2001). "Secret CIA Units Playing Central Combat Role". Washington Post. Cyrchwyd 26 Chwefror 2012.
4. ↑ "World Leaders-Paraguay". United States Central Intelligence Agency. Archifwyd o'r gwreiddiol ar May 28, 2010. Cyrchwyd 14 Ebrill 2011. Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
5. ↑ Eimer, Charlotte (28 Medi 2005). "Spotlight on US troops in Paraguay". BBC News. Cyrchwyd 18 Ebrill 2011.
6. ↑ Phillips, Tom (23 Hydref 2006). "Paraguay in a spin about Bush's alleged 100,000 acre hideaway". The Guardian. London. Cyrchwyd 18 Ebrill 2011.
7. ↑ ^{7.0 7.1} Gellman, Barton; Greg Miller (29 Awst 2013). "U.S. spy network's successes, failures and objectives detailed in 'black budget' summary". The Washington Post. Cyrchwyd 29 Awst 2013.
8. ↑ Commission on the Roles and Capabilities of the United States Intelligence Community. "Preparing for the 21st Century: An Appraisal of U.S. Intelligence. Chapter 13 - The Cost of Intelligence".
9. ↑ Barton Gellman; Ellen Nakashima (3 Medi 2013). "U.S. spy agencies mounted 231 offensive cyber-operations in 2011, documents show". The Washington Post. Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (help)