Split

Split

Math	tref yn Croatia, dinas fawr
Poblogaeth	160,577
Pennaeth llywodraeth	Ivica Puljak
Gefeilldref/i	Ancona, Charlottenburg-Wilmersdorf, Dover, Antofagasta, Beit Shemesh, City of Cockburn, Ostrava, Trondheim, Benevento, Pescara, Agrigento, Cagli, Talaith Ascoli Piceno, Bwrdeistref Gladsaxe, Los Angeles, Mostar, Odesa, Bwrdeistref Štip, Velenje, Kraków, Punta Arenas, Kermanshah, Pernik, Wilmersdorf, Antalya, İzmir, Patras, Rzeszów
Nawddsant	Sant Domnius
Daearyddiaeth
Sir	Sir Split-Dalmatia
Gwlad	Croatia
Arwynebedd	79.4 km², 23.1 km²
Uwch y môr	0 ±1 metr
Cyfesurynnau	43.51°N 16.44°E
Cod post	21000
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Maer Split
Pennaeth y Llywodraeth	Ivica Puljak
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Split (Spelato yn Eidaleg) yw ail-ddinas fwyaf Croatia a dinas fwyaf rhanbarth Dalmatia, gyda phoblogaeth o tua 160,577 (31 Awst 2021) (tua'r un maint ag Abertawe). Mae'n gorwedd ar lan ddwyreiniol y Môr Adriatig ac mae'r ddinas wedi'i gwasgaru dros benrhyn a'r ardal o'i amgylch. Mae'r ddinas yn ganolbwynt trafnidiaeth ranbarthol ac yn gyrchfan boblogaidd i dwristiaid, mae'r ddinas wedi'i chysylltu â'r ynysoedd Adriatig a'r Eidal.

Hanes

Sefydlwyd y ddinas fel trefedigaeth Groeg Aspálathos (Aσπάλαθος) yn y 3edd neu'r 2il ganrif CC ac yn ddiweddarach roedd yn gartref i Palas Diocletian, a adeiladwyd ar gyfer yr ymerawdwr Rhufeinig yn OC 305. Daeth yn bwysig tua 650 pan ddaeth yn brifddinas talaith Dalmatia, wedi i'r Slafiaid cymryd Salona. Ar ôl dinistr Salona gan yr Afariaid a Slafiaid, setlwyd Palas caerog Diocletian gan ffoaduriaid Rhufeinig. Daeth Split yn ddinas Bysantaidd.

Yn ddiweddarach fe ddaeth dan awdurdod Gweriniaeth Fenis ac wedynTeyrnas Croatia, gyda'r Bysantaidd yn cadw goruchafiaeth mewn enw yn unig. Am lawer o'r Oesoedd Canol Diweddar, mwynhaodd Split ymreolaeth fel dinas rydd o'r dinas-wladwriaethau Dalmatian, a ddaliwyd yng nghanol brwydr rhwng Fenis a Croatia a Hwngari) ar gyfer dominyddiaeth dros ddinasoedd Dalmatian.

Roedd Fenis yn drech yn y pen draw ac yn ystod y cyfnod modern cynnar arhosodd Split yn ddinas Fenisaidd, allbost caerog iawn wedi'i amgylchynu gan diriogaeth Otomanaidd. Enillwyd ei gefnwlad o'r Otomaniaid yn y Rhyfel Morean 1699, ac ym 1797, wrth i Fenis ddisgyn i Napoleon, rhoddodd y Cytuniad Campo Formio y ddinas i'r Brenhiniaeth Habsburgaidd .

Yn 1805, ychwanegodd y Heddwch Pressburg ef at Napoleon Teyrnas yr Eidal ac ym 1806 fe'i cynhwyswyd yn yr Ymerodraeth Ffrainc, gan ddod yn rhan o'r Taleithiau Illyrian ym 1809. Ar ôl cael ei meddiannu ym 1813, fe'i rhoddwyd yn y pen draw i'r Ymerodraeth Awstria yn dilyn y Cyngres Fienna, lle arhosodd y ddinas hyd gwymp Awstria-Hwngari ym 1918 a ffurfiant BrenhiniaethIwgoslafia.

Yn yr Ail Ryfel Byd, atodwyd y ddinas gan yr Eidal, yna rhyddhawyd hi gan y Partisiaid ar ôl y capitiwleiddio Eidalaidd ym 1943. Cafodd ei ail-feddiannu gan fyddin Yr Almaen, a roddodd hynny i'w Gwladwriaeth byped Croatia Annibynnol. Rhyddhawyd y ddinas eto gan y Partisiaid ym 1944, ac fe’i cynhwyswyd yn yr Iwgoslafia Sosialaidd ôl-ryfel fel rhan o’i gweriniaeth Croatia. Yn 1991, gadawodd Croatia o Iwgoslafia yng nghanol Rhyfel Annibyniaeth Croateg.