Belizo

Belizo
Belize
Detaloj	blazono de Belizo
Nacia himno: Land of the Free Lando de la liberuloj
Nacia devizo: Sub umbra floreo Sub ombro mi viglas
suverena ŝtato (–) Komunuma reĝlando lando vd
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Belmopano
Oficiala(j) lingvo(j)	angla
Uzata(j) lingvo(j)	hispana
Plej ofta(j) religio(j)	katolikismo (50%) protestantismo (27%) aliaj (23%)
Areo	22,966 km²
- % de akvo	0,7 %
Loĝantaro	419 199 (takso de 2020[1])
Loĝdenso	17,79 loĝ./km²
Horzono	-6
Interreta domajno	bz
Landokodo	BZ
Telefona kodo	501
Plej alta punkto	Doyle's Delight
Plej malalta punkto	Kariba Maro
Politiko
Politika sistemo	Parlamenta demokratio Konstitucia monarkio
Ŝtatestro	Reĝo Karlo la 3-a (ekde 2022) Froyla Tzalam (guberniestro ĝenerala, ekde majo 2021)
Ĉefministro	Johnny Briceño
Nacia tago	21-a de septembro
Sendependiĝo disde Britio	21-a de septembro 1981
Ekonomio
Valuto	beliza dolaro (BZD)
MEP	laŭ 2019
– suma	USD$1,897 miliardo[2]
– pokapa	$4890[2]
Membro de Tutmonda Pridogana Organizo (2008–) Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj (2003–) International Regional Organization for Agricultural Health (en) (1996–) Monda Organizaĵo pri Komerco (1995–) Multflanka Investado-Garantia Agentejo (1992–) Organizaĵo de Amerikaj Ŝtatoj (1991–) Interpol (1987–) Universala Poŝta Unio (1982–) Monda Organizaĵo pri Meteologio (1982–) Unesko (1982–) Internacia Disvolviĝa Asocio (1982–) Internacia Financa Korporacio (1982–) Internacia Banko por Rekonstruo kaj Disvolvigo (1982–) Internacia Telekomunika Unio (1981–) Unuiĝintaj Nacioj (1981–) Komunumo de Nacioj (1981–) Karibia Komunumo (1974–) Monda Organizaĵo pri Sano Kariba Organizaĵo por Administrado de Katastrofoj Kariba Disvolva Banko Organizaĵo por la Malpermeso de Atomkernaj Armiloj en Latina Ameriko kaj la Karibaj Insuloj Asocio de Karibaj Ŝtatoj Komunumo de Ŝtatoj Latinamerikaj kaj Karibaj Grupo de Afrikaj, Karibaj, kaj Pacifikaj Ŝtatoj Grupo pri Teraj Observoj Alianco de Insuletaj Ŝtatoj vd
v • d • r

Belizo (angle: Belize /bəˈliːz/) estas karibia lando, kiu situas ĉe la nordorienta marbordo de Centra Ameriko. Belizo havas landlimon kun Meksiko je la nordo, kun la Kariba Maro je la oriento, kaj Gvatemalo je la okcidento kaj sudo. Ĝi havas areon de 22 970 kvadrataj kilometroj kaj loĝantaro de 419 199 (2020).^[1] Ĝia ĉeftero longas je proksimume 290 km kaj larĝas je proksimume 110 km. Ĝi havas la plej malgrandan loĝantaron kaj loĝdenson en Centra Ameriko. La loĝantaro de la lando kreskas po 1.87% jare (takso de 2018), kaj tio estas la dua plej rapida en la regiono kaj unu el la plej rapidaj en la Okcidenta Duonsfero. Ĝia ĉefurbo estas Belmopano (Belmopan) kaj ĝia plej granda urbo estas Belizurbo (Belize City).

La majaa civilizacio disvastiĝis en la areo de Belizo inter 1500 A.K.E. kaj 300 K.E. kaj viglis ĝis proksimume 1200.^[3] Eŭropa kontakto komenciĝis en 1492 kiam Kristoforo Kolumbo vojaĝis laŭ Golfo de Honduro.^[4] Anglaj setlantoj komencis eŭropan esploradon je 1638. Dum ĉi tiu periodo, Hispanio kaj Britio ambaŭ asertis posedon al la tero ĝis kiam Britio venkis Hispanion ĉe la Batalo de Rifinsulo de Sankta Georgo (1798).^[5] Ĝi fariĝis brita kolonio en 1840, kun la nomo Brita Honduraso (British Honduras), kaj kronkolonio en 1862. Ĝi sendependiĝis de Britio je la 21-a de septembro 1981.

Belize havas diversan socion, kiu konsistas el multaj kulturoj, kaj lingvoj kiu rezultas de ĝia multhava historio. Ĝi estas la sola lando en centra ameriko, kie la angla lingvo estas la oficiala lingvo. La plej ĝenerale parolata dialekton estas la beliza kreolo. La hispana estas la dua plej ofte parolata lingvo, sekvita de Majaaj lingvoj, germanaj dialektoj, kaj la garifuna. Pli ol duono de la loĝantaro estas plurlingva, pro la diversaj lingvaj fonoj de la loĝantaro. Ĝi estas konata pro ĝiaj Septembraj Festoj, ĝiaj vastaj koralaj barilrifoj, kaj muziko "punta".^[6][7]

La abundo de surteraj kaj maraj specioj en Belizo kaj la diverseco de ĝiaj ekologiaj sistemoj donas al ĝi gravan rolon en la tutmonde grava Mezamerik Biologia Koridoro.^[8] Oni konsideras ĝin lando de centra ameriko kaj lando de Karibio kun fortaj ligoj al kaj la amerika kaj kariba regionoj.^[9] Ĝi estas membro de la Karibia Komunumo (CARICOM), la Komunumo de Latinamerikaj kaj Karibiaj Ŝtatoj (CELAC) kaj la Kuniĝa Sistemo de Centra Ameriko (SICA), la sola lando, kiu havas plenan membrecon en ĉiuj tri regionaj organizaĵoj. Belizo estas la sola ĉeftera centra amerika lando, kiu estas komunuma reĝlando, kun Reĝo Karlo la 3-a kiel ĝia monarko kaj ŝtatestro, reprezentita de Ĝenerala Guberniestra (nuntempe, Froyla Tzalam).

1. ↑ ^{1,0 1,1} "Population and Population Density 2010, Postcensal estimates". Statistical Institute of Belize. Alirita la 18-an de aŭgusto 2019.
2. ↑ ^{2,0 2,1} "Belize". International Monetary Fund.
3. ↑ Bolland, Nigel. (1993) “Belize: Historical Setting”, Tim Merrill: Guyana and Belize: Country Studies. Library of Congress Federal Research Division.
4. ↑ Byrd Downey, Cristopher. (22-a de majo 2012) Stede Bonnet: Charleston's Gentleman Pirate. The History Press. ISBN 978-1609495404. ^{[rompita ligilo]}
5. ↑ A Blackbeard mystery solved. Arkivita el la originalo je 7-a de aprilo 2016. Alirita 25-a de marto 2016 . Arkivigite je 2016-04-07 per la retarkivo Wayback Machine
6. ↑ Reid between the lines. Belize Times (27-a de januaro 2012). Arkivita el la originalo je 10-a de majo 2013.
7. ↑ Ryan, Jennifer. (1995) “The Garifuna and Creole culture of Belize explosion of punta rock”, Will Straw: Popular Music: Style and Identity, p. 243–248. ISBN 978-0771704598.
8. ↑ Ecosystem Mapping.zip. Arkivita el la originalo je 2011-05-12. Alirita 3-a de julio 2012 .
9. ↑ CARICOM – Member Country Profile – BELIZE. CARICOM. Arkivita el la originalo je 18-a de februaro 2015. Alirita 17-a de februaro 2015 . Arkivigite je 2015-02-18 per la retarkivo Wayback Machine