Biziaren historia ebolutiboa

Eboluzioaren historiak artikulu honetara birzuzentzen du. Eboluzioaren teoriaren historiari buruz irakurtzeko: Pentsamendu eboluzionistaren historia

Lurreko biziaren historia ebolutiboak organismo biziek eta fosilek eboluzionatu zuten prozesuak marrazten ditu, biziaren lehen agerpenetik gaur egunera arte. Duela 4.500 milioi urte (Ga) sortu zen Lurra, eta bizia 3,7 Ga baino lehen sortu zela iradokitzen dute frogek^{[1][2][3][oh 1]}. Gaur egun ezagutzen diren espezie guztien arteko antzekotasunek, arbaso komun baten eboluzio prozesuan zehar banandu direla adierazten dute^[8]. Gutxi gorabehera bilioi bat espezie bizi dira gaur egun Lurrean^[9], eta horietatik 1,75-1,8 milioi baino ez dira izendatu^[10][11], eta 1,6 milioi datu base zentral batean dokumentatuta daude^[12]. Gaur egun bizirik dauden espezie horiek Lurrean bizi izan diren espezie guztien ehuneko bat baino gutxiago dira^[13][14].

Lehen bizi-ebidentzia Groenlandiako mendebaldean 3.700 milioi urte dituzten arroka metasedimentarioetan aurkitutako karbono biogeniko^[2][3] eta estromatolitoen fosiletatik dator^[15]. 2015ean, "Bizi biotikoaren hondarrak" aurkitu zituzten Mendebaldeko Australian^[16][6], 4.100 milioi urteko arroketan. 2017ko martxoan, Quebeceko (Kanada) Nuvvuagittuq Gerrikoan fumarola hidrotermalen prezipitatuetan aurkitutako mikroorganismo fosilizatuen moduan Lurreko bizi-arrasto zaharrenak egon zitezkeela jakinarazi zen, duela 4.280 milioi urte, duela 4.400 milioi urte ozeanoak sortu eta ez asko geroago, bizirik izan zitezkeenak^[17][18].

Bakterioen eta arkaeoen tapete mikrobianoak izan ziren Arkearraren lehen garaiko bizi nagusia, eta uste da eboluzio goiztiarraren urrats nagusietako asko inguru horretan gertatu zirela^[19]. Fotosintesiaren eboluzioak, 3,5 Ga ingurukoa, bere hondakin produktua, oxigenoa, atmosferan metatu zuen eta, ondorioz, oxigenazio gertaera handia gertatu zen, 2,4 Ga inguruan hasi zena^[20]. Eukariotoen lehen ebidentziak (organuludun zelula konplexuak) 1,85 Ga-koak dira^[21][22], eta lehenago egon daitezkeen arren, euren dibertsifikazioa azkartu egin zen oxigenoa euren metabolismoan erabiltzen hasi zirenean. Beranduago, 1,7 Ga inguru, organismo multizelularrak agertzen hasi ziren, funtzio espezializatuak betetzen zituzten zelula ezberdinekin^[23]. Ugalketa sexuala, ugalketa-zelula maskulino eta femeninoen (gametoak) fusioa dakarrena, ernalketa izeneko prozesu batean zigoto bat sortzeko organismo makroskopiko gehienentzat ugalketa-metodo nagusia da eukarioto ia guztientzat (animaliak eta landareak barne), ugalketa asexualarekin alderatuta^[24]. Hala ere, ugalketa sexualaren jatorriak eta bilakaerak misterioa izaten jarraitzen dute biologoentzat, nahiz eta eboluzionatu zuen arbaso komun batetik abiatuta, espezie eukariota zelulabakarra baitzen^[25][26]. Bilateria, ezkerreko alde bat eta eskuineko alde bat dituzten animaliak, bata bestearen ispilu diren irudiak, duela 555 milioi urte (Ma) inguruan agertu zen^[27].

Lehorreko lehen landare konplexuak 850 Ma ingurukoak dira^[28], Kanbriaraurreko harkaitzetako karbonozko isotopoetatik abiatuta; algen antzeko lurreko landare zelulaniztunak, berriz, duela 1.000 milioi urtekoak dira^[29], nahiz eta frogen arabera mikroorganismoek lehen lehorreko ekosistemak osatu zituztela iradokitzen duten, gutxienez 2,7 Ga^[30]. Uste denez, mikroorganismoek landareak lehorreratzeko baldintzak sortu zituzten Ordoviziarrean. Lehorreko landareek hain arrakasta handia izan zuten ezen uste den Devoniar berantiarraren iraungitze masiboan lagundu zutela^[31].

Ediacararreko biota, Ediacararrean agertzen da^[32], ornodunak, gainontzeko filum moderno gehienekin batera, Kanbriarreko leherketan 525 Ma inguru sortu ziren bitartean^[33]. Permiar aroan, sinapsidoak, ugaztunen arbasoak barne, lurra menderatu zuten, baina talde honen zatirik handiena^[34], 252 Mako Permo-Triasiar iraungitze masiboan iraungi zen^[35]. Hondamendi honetatik berreskuratzean, arkosauroak, lurreko ornodun ugarienak bihurtu ziren^[36]; arkosauro talde batek, dinosauroak, Jurasiko eta Kretazeo aroak menderatu zituen^[37]. 66 Ma Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ondoren, hegaztiak ez ziren dinosauroak hil zituen^[38], ugaztunak azkar handitu ziren tamainan eta aniztasunean. Iraungitze masibo horiek eboluzioa bizkortu dezakete, organismo talde berriak dibertsifikatzeko aukerak ematen baitituzte^[39].

1. ↑ ^{a b} Pearce, Ben K.D.; Tupper, Andrew S.; Pudritz, Ralph E.; Higgs, Paul G.. (2018-03-01). «Constraining the Time Interval for the Origin of Life on Earth» Astrobiology 18 (3): 343–364.  doi:10.1089/ast.2017.1674. ISSN 1531-1074. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
2. ↑ ^{a b} (Ingelesez) Rosing, Minik T.. (1999-01-29). «13C-Depleted Carbon Microparticles in >3700-Ma Sea-Floor Sedimentary Rocks from West Greenland» Science 283 (5402): 674–676.  doi:10.1126/science.283.5402.674. ISSN 0036-8075. PMID 9924024. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
3. ↑ ^{a b} (Ingelesez) Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T.. (2014-01). «Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks» Nature Geoscience 7 (1): 25–28.  doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
4. ↑ (Ingelesez) Papineau, D.; De Gregorio, B. T.; Cody, G. D.; O’Neil, J.; Steele, A.; Stroud, R. M.; Fogel, M. L.. (2011-06). «Young poorly crystalline graphite in the >3.8-Gyr-old Nuvvuagittuq banded iron formation» Nature Geoscience 4 (6): 376–379.  doi:10.1038/ngeo1155. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
5. ↑ (Ingelesez) «Life on Earth likely started 4.1 billion years ago—much earlier than scientists thought» phys.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
6. ↑ ^{a b} (Ingelesez) Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L.. (2015-10-19). «Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon» Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (47): 14518–14521.  doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. PMID 26483481. PMC PMC4664351. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
7. ↑ (Ingelesez) Nemchin, Alexander A.; Whitehouse, Martin J.; Menneken, Martina; Geisler, Thorsten; Pidgeon, Robert T.; Wilde, Simon A.. (2008-07). «A light carbon reservoir recorded in zircon-hosted diamond from the Jack Hills» Nature 454 (7200): 92–95.  doi:10.1038/nature07102. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
8. ↑ Futuyma, Douglas J., 1942-. (2005). Evolution. Sinauer Associates ISBN 0-87893-187-2. PMC 57311264. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
9. ↑ (Ingelesez) «Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species» www.nsf.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
10. ↑ Chapman, Arthur D.. ([2009]). Numbers of living species in Australia and the world. (2nd ed. argitaraldia) Australian Govt., Dept. of the Environment, Water, Heritage, and the Arts ISBN 978-0-642-56860-1. PMC 457073196. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
11. ↑ (Ingelesez) Novacek, Michael J.. (2014-11-08). «Opinion | Prehistory’s Brilliant Future» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
12. ↑ «Catalogue of Life - 2016 Annual Checklist : The 2016 Annual Checklist» www.catalogueoflife.org (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
13. ↑ The biology of rarity : causes and consequences of rare-common differences. (1st ed. argitaraldia) Chapman & Hall 1997 ISBN 0-412-63380-9. PMC 36442106. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
14. ↑ Stearns, Beverly Peterson, 1946-. (1999). Watching, from the edge of extinction. Yale University Press ISBN 0-585-35104-X. PMC 47011675. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
15. ↑ (Ingelesez) Nutman, Allen P.; Bennett, Vickie C.; Friend, Clark R. L.; Van Kranendonk, Martin J.; Chivas, Allan R.. (2016-09). «Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures» Nature 537 (7621): 535–538.  doi:10.1038/nature19355. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
16. ↑ «Excite News - Hints of life on what was thought to be desolate early Earth» web.archive.org 2015-10-23 (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
17. ↑ (Ingelesez) Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O’Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S.. (2017-03). «Evidence for early life in Earth’s oldest hydrothermal vent precipitates» Nature 543 (7643): 60–64.  doi:10.1038/nature21377. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
18. ↑ (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2017-03-01). «Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth’s Oldest» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
19. ↑ Nisbet, E.g.; Fowler, C.m.r.. (1999-12-07). «Archaean metabolic evolution of microbial mats» Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 266 (1436): 2375–2382.  doi:10.1098/rspb.1999.0934. PMC PMC1690475. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
20. ↑ (Ingelesez) Anbar, Ariel D.; Duan, Yun; Lyons, Timothy W.; Arnold, Gail L.; Kendall, Brian; Creaser, Robert A.; Kaufman, Alan J.; Gordon, Gwyneth W. et al.. (2007-09-28). «A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?» Science 317 (5846): 1903–1906.  doi:10.1126/science.1140325. ISSN 0036-8075. PMID 17901330. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
21. ↑ Knoll, A.h; Javaux, E.j; Hewitt, D; Cohen, P. (2006-06-29). «Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 361 (1470): 1023–1038.  doi:10.1098/rstb.2006.1843. PMID 16754612. PMC PMC1578724. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
22. ↑ Fedonkin, Mikhail A.. (2003/03). «The origin of the Metazoa in the light of the Proterozoic fossil record» Paleontological Research 7 (1): 9–41.  doi:10.2517/prpsj.7.9. ISSN 1342-8144. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
23. ↑ (Ingelesez) Bonner, John Tyler. (1998). «The origins of multicellularity» Integrative Biology: Issues, News, and Reviews 1 (1): 27–36.  doi:10.1002/(SICI)1520-6602(1998)1:13.0.CO;2-6. ISSN 1520-6602. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
24. ↑ (Ingelesez) Otto, Sarah P.; Lenormand, Thomas. (2002-04). «Resolving the paradox of sex and recombination» Nature Reviews Genetics 3 (4): 252–261.  doi:10.1038/nrg761. ISSN 1471-0064. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
25. ↑ (Ingelesez) Letunic, Ivica; Bork, Peer. (2007-01-01). «Interactive Tree Of Life (iTOL): an online tool for phylogenetic tree display and annotation» Bioinformatics 23 (1): 127–128.  doi:10.1093/bioinformatics/btl529. ISSN 1367-4803. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
26. ↑ (Ingelesez) Letunic, Ivica; Bork, Peer. (2011-07-01). «Interactive Tree Of Life v2: online annotation and display of phylogenetic trees made easy» Nucleic Acids Research 39 (suppl_2): W475–W478.  doi:10.1093/nar/gkr201. ISSN 0305-1048. PMID 21470960. PMC PMC3125724. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
27. ↑ (Ingelesez) Fedonkin, M. A.; Simonetta, A.; Ivantsov, A. Y.. (2007-01). «New data on Kimberella, the Vendian mollusc-like organism (White Sea region, Russia): palaeoecological and evolutionary implications» GSLSP 286 (1): 157–179.  doi:10.1144/SP286.12. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
28. ↑ (Ingelesez) Knauth, L. Paul; Kennedy, Martin J.. (2009-08). «The late Precambrian greening of the Earth» Nature 460 (7256): 728–732.  doi:10.1038/nature08213. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
29. ↑ (Ingelesez) Strother, Paul K.; Battison, Leila; Brasier, Martin D.; Wellman, Charles H.. (2011-05). «Earth’s earliest non-marine eukaryotes» Nature 473 (7348): 505–509.  doi:10.1038/nature09943. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
30. ↑ Beraldi-Campesi, Hugo. (2013-02-23). «Early life on land and the first terrestrial ecosystems» Ecological Processes 2 (1): 1.  doi:10.1186/2192-1709-2-1. ISSN 2192-1709. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
31. ↑ Beerling, D. J.; Chaloner, W. G.; Woodward, F. I.; Algeo, Thomas J.; Scheckler, Stephen E.. (1998-01-29). «Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 353 (1365): 113–130.  doi:10.1098/rstb.1998.0195. PMC PMC1692181. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
32. ↑ (Ingelesez) Chen, Jun-Yuan; Oliveri, Paola; Li, Chia-Wei; Zhou, Gui-Qing; Gao, Feng; Hagadorn, James W.; Peterson, Kevin J.; Davidson, Eric H.. (2000-04-25). «Precambrian animal diversity: Putative phosphatized embryos from the Doushantuo Formation of China» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (9): 4457–4462.  doi:10.1073/pnas.97.9.4457. ISSN 0027-8424. PMID 10781044. PMC PMC18256. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
33. ↑ (Ingelesez) Shu, D.-G.; Luo, H.-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X.-L.; Hu, S.-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M. et al.. (1999-11). «Lower Cambrian vertebrates from south China» Nature 402 (6757): 42–46.  doi:10.1038/46965. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
34. ↑ «Synapsid Reptiles» web.archive.org 2009-05-20 (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
35. ↑ «The Great Dying | Science Mission Directorate» science.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
36. ↑ (Ingelesez) Tanner, L. H.; Lucas, S. G.; Chapman, M. G.. (2004-03-01). «Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions» Earth-Science Reviews 65 (1): 103–139.  doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. ISSN 0012-8252. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
37. ↑ Benton, M. J. (Michael J.). (1997). Vertebrate palaeontology. (2nd ed. argitaraldia) Chapman & Hall ISBN 0-412-73800-7. PMC 37378512. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
38. ↑ (Ingelesez) «Contents of GSAJournals 1(1)» GSAJournals.org  doi:10.1130/1052-5173(2005)015%3C4:teotdi%3E2.0.co;2. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
39. ↑ Van Valkenburgh, Blaire. (1999-05-01). «Major patterns in the history of carnivorous mammals» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 27 (1): 463–493.  doi:10.1146/annurev.earth.27.1.463. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "oh", but no corresponding <references group="oh"/> tag was found