Urtaro

Eguraldia
Urtaroak Klima epela: Udaberria • Uda • Udazkena • Negua Klima tropikala: Urtaro lehorra • Urtaro hezea
Ekaitzak Enbata Trumoi-ekaitza Tornado Traganarrua Zikloi tropikala Zikloi ez tropikala Elur-ekaitza Bisutsa Izotz-ekaitza
Prezipitazioa Lainoa Zirimiria Euria Euri izoztua Elurbustia Ihintza Antzigarra Txingorra Elurra Virga
Artikuluak Hodeiak Haizea Presio atmosferikoa Klima Tenperatura Klimatologia Atmosfera Airearen kutsadura
i e a

Urtaroak eguraldia, ekologia eta eguneko argiaren iraupenak markatzen duten urtearen zatiketak dira. Lurraren orbitaren eta makurdura axialak ekliptikarekiko duten erlazioak sortzen ditu^[1][2]. Lurreko ingurune epeletan eta polarretan urtaroak Eguzkiaren argiaren intentsitatearen ondorio dira, animaliek hibernatu edo migratu eta landareen bizitza zikloak eragiten dituena. Kulturaek urtaroak euren eskualdetako aldaketen arabera neurtzen dituzte.

Maiatz, ekain eta uztailean Ipar Hemisferioak Eguzkiaren argi zuzen gehiago jasotzen du, hemisferio hori Eguzkiarekiko zuzenago dagoelako (baina ez gertuago^{[oh 1]}. Gauza bera gertatzen da Hego Hemisferioan azaro, abendu eta urtarrilean. Lurraren makurdura axialaren ondorioz, Eguzkia gorago agertzen da zeruan udako hilabeteetan, Eguzkitik jasotzen den energia handtiuz. Hala ere, urtaroen atzerapenaren ondorioz, ekain, uztail eta abuztua Ipar Hemisferioko hilik beroenak dira, eta abendu, urtarril eta otsaila, Hego Hemisferioko beroenak.

Inguru epel eta polarretan urtaroek hiruna hileko iraupena dute eta negu, udaberri, uda eta udazken izenak ematen zaizkie. Haien hasiera eta bukaera definitzean, ekinozio eta solstizioak erabiltzen dira; hala ere, definizio kulturala da: adibidez, Indian, antzinatik, sei urtaro edo Ritu bereizten dira egun ere nekazaritza eta merkataritzarako, antzinako Hegoaldeko Asiako erlijio eta kulturan oinarrituak^[3][4]. Ekologian ere sei urtaroko zatiketa erabiltzea ohikoa da inguru epeletan, inongo egutegira zuzenean lotu gabe: prebernala, bernala, estibala, sertinala, autunala eta hibernala. Ekuatoretik gertu dauden lekuetan bi urtaro baino ez daude: hezea eta lehorra. Leku batzuetan hirugarren urtaro bat bereizten da, hotzagoa eta leunagoa, harmattan izenekoa Mendebaldeko Afrikan^[5]. Urtaroak garrantzitsuak dira nekazal-gizarteentzat, euren bizitza ereitze eta uzta garaien artean mugitzen baita, eta urtaroen aldaketak erritual ezberdinak dituelako.

Munduko hainbat lekutan beste "urtaro" ez formal batzuk ere badaude, adibidez urakan, sute edo ibaien mailari lotuak. Antzinako Egipton Nilo ibaiaren hazkuntza zikloak markatzen zituen urtaroak.

1. ↑ Khavrus, Vyacheslav; Shelevytsky, Ihor. (2010-11). «Introduction to solar motion geometry on the basis of a simple model» Physics Education 45 (6): 641–653.  doi:10.1088/0031-9120/45/6/010. ISSN 0031-9120. (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
2. ↑ Khavrus, Vyacheslav; Shelevytsky, Ihor. (2012-10-22). «Geometry and the physics of seasons» Physics Education 47 (6): 680–692.  doi:10.1088/0031-9120/47/6/680. ISSN 0031-9120. (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
3. ↑ «Ritus, Seasons and Vedic Calendar» www.mypanchang.com (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
4. ↑ (Ingelesez) LLP, Adarsh Mobile Applications. «Indian Seasons, Indian Ritus Start Date and Timings for Ujjain, Madhya Pradesh, India» www.drikpanchang.com (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
5. ↑ (Ingelesez) Ayo, Joseph O.; Minka, Ndazo S.. (2014-03-10). «Influence of cold–dry (harmattan) season on colonic temperature and the development of pulmonary hypertension in broiler chickens, and the modulating effect of ascorbic acid» Open Access Animal Physiology  doi:10.2147/oaap.s51741. (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "oh", but no corresponding <references group="oh"/> tag was found