Afganistan

Afganistan
افغانستان Afġānistān
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: لا إله إلا الله محمد رسول الله lā ʾilāha ʾillà l-Lāh, Muḥammadun rasūlu l-Lāh (arabíska) Það er enginn guð nema Guð; Múhameð er spámaður Guðs
Þjóðsöngur: دا د باتورانو کور Dā də bātorāno kor
Höfuðborg	Kabúl
Opinbert tungumál	Dari og pastú
Stjórnarfar	Íslamskt emírsdæmi; klerkaveldi[ath 1]
Æðsti leiðtogi	Hibatullah Akhundzada
Forsætisráðherra	Hasan Akhund (starfandi)
Stofnun
• Durraniveldið	1747
• Emírat	1823
• Breskt verndarríki	26. maí 1879
• Sjálfstæði	19. ágúst 1919
• Alþýðulýðveldi	28. apríl 1978
• Íslamskt ríki	28. apríl 1992
• Íslamskt emírat	7. september 1996
• Íslamskt lýðveldi	26. janúar 2004
• Íslamskt emírat	15. ágúst 2021
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	40. sæti 652.864 km² 0
Mannfjöldi  • Samtals (2020)  • Þéttleiki byggðar	37. sæti 32.890.171 48/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2018
• Samtals	72,911 millj. dala (96. sæti)
• Á mann	2.024 dalir (169. sæti)
VÞL (2019)	0.511 (169. sæti)
Gjaldmiðill	Afgani (AFN)
Tímabelti	UTC+4:30
Þjóðarlén	.af
Landsnúmer	+93
↑ Íslamska emírsdæmið ræður yfir landinu í reynd en nýtur ekki alþjóðlegrar viðurkenningar.

Afganistan (pastúnska/dari: افغانستان, Afġānistān) er landlukt land á mörkum Mið-Asíu og Suður-Asíu og er stundum talið til Mið-Austurlanda þar sem það liggur á írönsku hásléttunni. Afganistan á landamæri að Íran í vestri, Pakistan í suðri og austri, Túrkmenistan, Úsbekistan og Tadsíkistan í norðri og Kína í austasta hluta landsins. Hluti hins umdeilda Kasmírhéraðs, sem Indland og Pakistan gera tilkall til, er við landamæri Afganistan. Landið er yfir 650 þúsund ferkílómetrar að stærð og liggur á tveimur hásléttum sem Hindu Kush-fjallgarðurinn skilur í sundur. Íbúar eru rúmlega 30 milljónir og skiptast í nokkur þjóðarbrot; þau helstu eru Pastúnar, Tadsíkar, Hasarar og Úsbekar. Höfuðborg og stærsta borg landsins er Kabúl.

Saga mannabyggðar í Afganistan nær aftur til miðfornsteinaldar. Landið er staðsett á miðjum Silkiveginum sem tengir Miðausturlönd við aðra hluta Asíu. Sögulega hefur Afganistan verið byggt ólíkum menningarþjóðum á ólíkum tímum og hefur oft verið vettvangur herfara, þar á meðal frá Alexander mikla, Mauryum, Aröbum, Mongólum, Bretum, Sovétmönnum og Bandaríkjunum. Afganistan hefur verið kallað „grafreitur heimsveldanna“ þótt landið hafi raunar oft verið hernumið. Nokkur stórveldi hafa orðið til í Afganistan, þar á meðal Baktría, Kúsjanar, Ebódalar, Samanídar, Saffarídar, Gasnavídar, Guridveldið, Kaljiveldið, Mógúlveldið, Hotakveldið og Durraniveldið.^[1]

Nútímaríkið Afganistan á rætur að rekja til Hotakveldisins og Durraniveldisins á 18. og 19. öld. Afganistan varð milliríki í „Spilinu mikla“ milli Breska Indlands og Rússaveldis. Landið hlaut sjálfstæði eftir Þriðja stríð Breta og Afgana 1919, og árið 1926 stofnaði Amanullah Khan konungsríki sem stóð í tæplega hálfa öld. Árið 1973 var konunginum steypt af stóli í herforingjauppreisn og lýðveldi stofnað. Eftir annað valdarán árið 1978 varð landið að sósíalísku alþýðulýðveldi sem átti þátt í að hrinda innrás Sovétmanna í Afganistan af stað. Á 9. áratugnum barðist Sovétherinn og bandamenn hans gegn uppreisnarmönnum sem nefndust mújahiddín eða „heilagir stríðsmenn“. Árið 1996 náði hópur íslamskra bókstafstrúarmanna, Talíbanar, völdum í landinu og komu á alræði sem stóð í fimm ár. Bandaríkin gerðu innrás í landið árið 2001 og hröktu Talíbana frá völdum, en eftir 20 ára stríðsrekstur í landinu drógu Bandaríkjamenn herlið sitt til baka og sömdu við Talíbana um yfirtöku þeirra á ný.

Eftir áratuga óstjórn og stríðsrekstur býr Afganistan við útbreidda fátækt, vannæringu barna og hryðjuverkastarfsemi. Hagkerfi Afganistan er það 96. stærsta í heimi en landið er í neðstu sætum yfir verga landsframleiðslu á mann. Þrátt fyrir að búa yfir ríkulegum náttúruauðlindum er Afganistan eitt af vanþróuðustu löndum heims.

1. ↑ Griffin, Luke (14 janúar 2002). „The Pre-Islamic Period“. Afghanistan Country Study. Illinois Institute of Technology. Afrit af upprunalegu geymt þann 3 nóvember 2001. Sótt 14 október 2010.