Alp

Çiyayên Alpê
Dîtina Çiyayên Alpê ji esmanê.
Çiyayê herî bilind	Mont Blanc (4.808 m)
Dirêjayî	1.200 km
Firehî	250 km
Qada rûerdê	190.000 km2
Cih	Monako, Fransa, Swîsre, Îtalya, Liechtenstein, Almanya, Awistirya û Slovenya
Zincîreçiya	Kembera Alpîn
Koordînat	46°34′41″Bk 8°36′54″Rh / 46.5781°Bk 8.615°Rh / 46.5781; 8.615
Nexşeya Çiyayên Alpê
Cure	Zincîreçiya

Alp an jî Çiyayên Alpê yek ji rêzeçiyayên herî bilind û berfireh li Ewropayê ye ku dirêjahiya wî bi qasî 1.200 km ye, bi ser heşt welatan (ji rojava ber bi rojhilat ve) Monako, Fransa, Swîsre, Îtalya, Liechtenstein, Almanya, Awistirya û Slovenyayê dirêj dibe. Çiyayên Alpê li qadeke bi qasî 207.000 kîlometre çarçik berfireh e ku bi berfirehiya qadî çiyayê herî berfireh û çiyayê herî mezin ê Ewropayê ye.

Kembera Alpîn ji Nice li rojavayê Deryaya Navîn heya Trieste li Deryaya Adriyatîk û ji Viyanayê li destpêka Hewzeya Panonî (Pannonian Basin) dirêj dibe. Çiyayên Alpê ji heyama deh milyon salan pêk tê û ber lihevketina lewheyên tektonîk yên Afrîka û Ewrasyayê li qadeke berfireh û dirêj bilind bûye. Lihevketina her du lewheyan dibe sedema bilindbûna kevirên tort ên deryayî (marine sedimentary rocks) ku lûtkeyên çiyayên bilind ên mîna Mont Blanc û Matterhorn çêdibin.

Mont Blanc ku li ser sinorê Fransa û Îtalyayê ye bi qasî 4.809 metre bilind bûye û çiyayê herî bilind ê çiyayên Alpê ye. Qada Herêma Alpîn ji 128 lûtkeyan pêk tê ku lûtkeyên ji 4.000 metre bilindtir vedihewîne.

Bilindahî û mezinahiya rêzeçiyayê bandorê li avhewaya li Ewropayê dike ku li çiyayan asta baranê pir diguhere û şert û mercên avhewayî ji herêmên cuda pêk tên. Heywanên kovî yên wekî pezkoviyan (Rupicapra rupicapra) li lûtkeyên bilind ên ku bilindahiya lûtkeyên digihîje 3.400 mêtreyê têne dîtin û nebatên wekî edelweiss (Leontopodium nivale) li deverên zinarîn ên li bilindahiyên jêrîn û her weha li bilindahiyên jorîn têne dîtin.

Belgeyên bicibûna mirovî ya li Alpê vedigere serdema paleolîtîk. Di sala 1991ê de li ser sinorê Awistirya û Îtalyayê laşê mirovekî mûmyakirî ku dîroka laşî wî heya 5000 sal berê diçe hatiye dîtin.^[1]

Di sedsala 6ê b.z. de çanda keltîk a La Tène bi awayekê baş li herêmê bi cih bûye. Hannibal bi taybetî bi keriyek fîlan re derbasî Alpê bûne û niştecihên romayî li herêmê bi cih bûne. Di sala 1800an de Napoleon bi artêşek ku ji 40.000 kesan pêk hatiye di derbasokeke çiyayî ve çiyayê derbas dibe. Di sedsalên 18 û 19an de çiyayên Alpê şahidiya hatina nivîskar û hunermendan bi taybetî şahidiya romantîstan dike ku bi vê yekê serdema zêrîn a Alpê dest pê dike ku çiyageran dest bi hilkişîna lûtkeyên Alpê kirine.

Herêma Alpê xwedî nasnameyeke çandî ya bi hêz e ku kiryarên kevneşopî yên wekî cotkarî, penîrvanî û karê daran hê jî li gundên Alpê berdewam dikin.

Lîstikên olîmpiyad ên zivistanê li Alpên Swîsre, Fransa, Îtalya, Awistirya û Almanyayê hatine lidarxistin. Ji sala 2010an vir ve li herêmê 14 milyon mirov kes dijîn û salane 120 milyon kes serlêdana herêmê dikin.

1. ^ "Ötzi the Iceman, Museum of Archaeology Bolzano". web.archive.org. 1 çiriya pêşîn 2023. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 1 çiriya pêşîn 2023. Roja gihiştinê 21 tebax 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)