Fosforos

Ensampel a	Elven gymyk
Klass	dialkenyow liesatomek, dialkan
Dydhyas diskudhans	1669
Niver atomek	15
Aray an elektrons	1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p³, [Ne] 3s² 3p³
Elektronegedhegedh	2.19
Studh oksidyans	−3, −2, −1, 1, 2, 3, 4, 5
Rann a	period 3, bagas 15
Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gemyk ew fosforos, niver 15 e'n Vosen Beriodek. Y arwodh gemyk ew P. An hanow a dheu dhort an ger Greka phosphoros, ow styrya 'karyer golow'. Phosphoros o hanow an planet Gwener po Borlowen en grek ewedh.

Pur wenonek ha flabmadow ew furv moyha aswonnys fosforos, h.y. fosforos gwydn, le ages 100mg a alja kawsya mernans. An elven a eksist avel fosfat (PO₄³-) en naturel. Pur bosek ew fosforos rag tevyans ha displegyans e'n korf. Essensek ew dhe bub kell vew. Radn ew a DNA, ha kalciom fosfat ew radn posek eskern. Avel gwenon, fosforos a wra omsettya war an avi.

Enyshes veu fosforos gans Henning Brandt en Hamburg en 1669. Usys o en Breselyow an Norvys rag pellednow tanek, tanbellednow tan ha grenadow mog. Woja seythen a omsettyansow ayr en mis Gortheren 1943, 25,000 a danbellednow 14kg a fosforos a dhistruis an cita Hamburg. Bagas aral a gesstoffow dhe usya fosforos ew maynoryon nervow avel tabun, sarin ha VX.

Ema lies furv a vonow fosforos. An chif moon ew apatit, kevys en Russi, an Statys Unys, Marokk, Tunisi, Togo ha Nauru. Askorrys veu 261 milvil tonnas a fosfat en 2016. Usys ew rag gul trenken fosfor, hag ena godeylyow. Usys ew gen diwysyans rag gul devnydhyow gorthtan, gorthpryfyow ha ladhoryon hwen. Keworrys ewa dhe lisiwyow.

Poos atomek fosforos ew 30.97, y boynt teudhi ew 44°C (fosforos gwydn), ha poynt bryjyon fosforos gwydn yw 280°c. Dosedh fosforos ew 1.8, 2.2. ha 2.7 kg an liter dhe fosforos gwydn, rudh ha du, e'n aray na. Diolkan ew fosforos, hag ema teyr furv, henwys gwydn, rudh ha du.