Uraniom

Ensampel a	Elven gymyk, elven radyoweythresek, lithophile
Furvell gymyk	U
Dydhyas diskudhans	1789
Niver atomek	92
Elektronegedhegedh	1.38
Rann a	period 7, aktinid
Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gemyk ew uraniom, niver 92 e'n Vosen Beriodek. Y arwodh gemyk ew U. An hanow a dheu dhort an planet Uranus, henwys en y dro dhort duw an ebron en mythologieth grek.

Radn veur a dobmder pervedhek an Norvys a dheu dhort breynans radyoweythresek atomow uraniom. Nag eus radn vewoniethel dhe uraniom, drefen y vos radyoweythresek.

Chif moon uraniom ew pygvoon (uraninit, UO₂, po pitchblende en Sowsnek, dhort an Almaynek pech du, ha blende toller). En 1789 Martin Heinrich Klaproth, kemygydh Almaynek en Berlin, a hwithras pygvoon, ha kawas polter, aswonnys ganjo avel elven nowydh, henwys uraniom ganjo (diskudhys veu uraniom an keth bledhen). Enyshes veu olkan uraniom rag an kensa pres en 1841 gen Eugène-Melchior Péligot en Paris. Nag o uraniom aswonnys avel olkan peryllus bys dhe 1896 pan dhiskudhas Henri Becquerel dell wrug sampel uraniom kawsya kloud war blat skeusednek. Ev a dhamkanas bos uraniom ow tewydna dewydnow anweladow.

Jynn ebron americanek a dhroppyas an danbellen atomek kensa war Hiroshima en Nihon en 1945. An danbellen a gomprehendyas uraniom-235, kembys hag haval dhe 12,500 tonnas a TNT, ha'n tardh a ladhas a-dro dhe 75,000 dhen. Chif askorroryon uraniom ew Ostrali, an Statys Unys, Kanada, Gabon, Repoblek Werinel Kongo, Afrika Dheghow, Russi ha China. Askorrans ollvesek ew a-dro dhe 40,000 tonnas an vledhen, ha devnydh an brassa radn ew dinethi tredan. Usys ew uraniom dhort dasoberoryon nuklerek, h.y. uraniom diskargys (depleted uranium) rag laster gorholyon ha jynnow ebron, rag liwa priweyth ha gweder, hag en arvwisk tanbellenigow.

Pan vo atom uraniom ow folsa, askorrys ew elvednow erel, en arbednek strontiom-90. E'n 1950ow ha 1960ow, provow arvow nuklerek war enep an tir a worra strontiom-90 hag iodin-131 e'n ayrgylgh. E feu droklam en Windscale, Pow an Sowson, en 1957, hag en Chernobyl, Ukrayn, en 1986. Nanj ew a-dro dhe 2 bilvil vledhen, e feu kreunyans a uraniom e'n kerrygi en Oklo, Gabon, ow talleth dasoberor nuklerek naturel.

Poos atomek ew 238.03, y boynt teudhi ew 1132°C ha'y boynt bryjyon ew 3754°C. Y dhosedh ew 19kg an liter. Olkan arhansek, es y vortholya ha'y dhyghtya ew. Uraniom a gomprehend tri chif isotop, uraniom-238, 99.3% nodho (hanter-bewnans 4.5 bilvil vledhen), uraniom-235, 0.7% nodho (hanter-bewnans 700 milvil vledhen) hag uraniom-234, 0.005% (hanter-bewnans 245000 a vledhynnyow). Usys ew komparrivow isotopow uraniom ha plobm rag dedhya kerrygi.