Energie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Oeals. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

In algemeine zin is energie 't vermoge óm verangering te veroorzake. De natuurkundige energie van ein systeem is de totaal hoeväölheid arbeid die mot waere verrich om vanaaf eine grondjtoesjtandj toet de huidige situasie te komme. Biejveurbeeldj wieväöl werk 't kosj om ein zjwaor veurwerp vanaaf de grondj op ein taofel te zitte, of wieväöl om ein sjpiraalvaer die eers ontsjpanne waas eine bepaoldje aafsjtandj in te drökke. De totaal energie van ein systeem is de som van alle biejdrages die op versjillendje manere is opgesjlaage. Biejveurbeeldj van ein ingedrukdje vaer die op ein taofel ligktj. Energie is ein toesjtandsfunctie, det wil zegke: wieväöl energie urges in is opgesjlage is onaafhankelik van'ne veurgesjiedenis: of de vaer eers is ingedröktj, en toen op'pe taofel is gehese of angersom maaktj veur de hoeväölheid opgesjlage energie neet oet.

Es 't systeem neet weurtj taegegehaje, zal 't altied probere de hoeväölheid vriej energie zo klein meugelik te make: de vaer roltj van'ne taofel aaf en ontsjpantj weer. Es ein systeem zich in zo'nne toesjtandj van minimaal energie bevindj, is 't in aevewich.

De SI eenheid veur energie is de joule. 1 joule is de hoeväölheid energie die neudig is om ein krach van 1 newton op ein veurwerp oet te oefene, wobiej de richting van die krach euvereinkumptj mit de verplaatsingsrichting van det veurwerp en det veurwerp euver eine aafsjtandj van 1 maeter verplaatstj.

De totaal hoeväölheid energie in ein gesjlaote systeem (dwz. det d'r gein materiaal of sjtraoling in- of oet kan) blieftj altied geliek; dit hétj de wet van behoud van energie. De totaal energie van ein systeem is de optelsom van alle microscopische en macroscopische energieën, namelik; thermische, mechanische, kinetische, potentiële, elektrische, magnetische, chemische en nucleaire energie. De intern energie (U) van ein systeem weurtj gegaeve door de som van alle microscopische energieën; alle baovesjtaondje behalve kinetische, potentiële en mechanische energie.

In väöl processe weurtj ein saort energie in ein anger omgezatj. Zo weurtj in eine gaaskachel de chemische energie in 't gaas omgezatj in wermte. En tiedes 't valle van ein veurwerp weurtj zjwaortekrachsenergie of potentiële energie omgezatj in bewaegingsenergie of kinetische energie. Döks weurtj energie verwardj mit vermooge: det is energie per tiedseenheid. Emes dae op ein keuketrepke klumptj haetj daoveur theoretisch net zoväöl energie neudig es eine atleet dae aeve hoog sjpringktj. De atleet duitj 't in minder tied en haetj daorom meer vermoge neudig.