Judaizm

Judaizm, wyznanie mojżeszowe^[1][2] (hebr. ‏יהדות‎) – religia monoteistyczna, pierwsza z grupy abrahamicznej, istniejąca od starożytności. Źródłem objawienia jest dla niej Biblia hebrajska – opisuje ona między innymi kosmogonię polegającą na stworzeniu świata przez Boga. W Biblii i judaizmie Stwórca jest określany tytułami Elohim i Adonai; jego pełne imię jest uznawane za święte, przez co nie zawsze można je wymawiać i jest oznaczane tetragramem, którego polska transkrypcja to JHWH, co bywa rozwijane. Biblia hebrajska opisuje też inne mity i wieczyste przymierze Boga z Izraelitami, czasem utożsamianymi z Hebrajczykami i Żydami. Bóg miał chronić swój lud, zwany wybranym, i pomagać mu w zamian za podporządkowanie się jego nakazom^[2].

Religia ta kształtowała się na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. Mogły na nią wpływać inne monoteizmy jak egipski kult Atona i perski zaratusztrianizm (zoroastryzm). Według biblijnych legend monoteizm wśród Semitów wprowadził Abraham, a Mojżesz przekazał ludziom Dekalog i Torę – Pięcioksiąg otwierający Biblię^[2]. Dwa główne etapy właściwego judaizmu to:

• świątynny lub biblijny^[2] – istniejący w czasach Świątyni Jerozolimskiej, od X wieku p.n.e.;
• rabiniczny lub talmudyczny^[2] – powstały po zburzeniu drugiej świątyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku n.e., istniejący do dziś.

Pierwszy z nich wytworzył:

• charakterystyczne wierzenia jak mesjanizm – wiarę w nadejście mesjasza, który odtworzy Królestwo Izraela;
• podstawowe zwyczaje i przepisy, np. świętowanie soboty, w kontekście judaizmu nazywanej szabatem;
• kilka stronnictw i tradycji jak saduceusze, faryzeusze, esseńczycy, zeloci i sykariusze, które miały też cele polityczne.

Judaizm rabiniczny uznał kanon Biblii za zamknięty^{[potrzebny przypis]}. Religia ta doczekała się szeregu odłamów jak chasydyzm, inne szkoły ortodoksyjne, judaizm konserwatywny, reformowany, rekonstrukcjonistyczny i mesjanistyczny, czasem traktowany jako odrębne wyznanie synkretyczne. Religie wywodzące się z judaizmu to m.in.:

• samarytanizm oparty wyłącznie na Pięcioksięgu, konkretniej na jego charakterystycznej wersji;
• chrześcijaństwo^[3], które za mesjasza uznało Jezusa z Nazaretu, rozszerzyło Biblię o Nowy Testament, a wcześniejsze pisma nazwało Starym;
• karaimizm, czasem uznawany za jeden z odłamów judaizmu, odrzucający Talmud i inne przekazy rabinów
• i inne religie abrahamowe, np. islam.

Pośrednio judaizm wywarł również wpływ na powstawanie wielu synkretycznych religii, takich jak zawierające elementy chrześcijaństwa manicheizm^[4], wudu i gnostycyzm^[5][6] (czerpiący również bezpośrednio z judaizmu)^[7] czy będący islamsko-hinduistycznym synkretyzmem sikhizm^[8].

Judaizm był też inspiracją dla:

• ezoterycznej filozofii kabały;
• świeckich tradycji jak judaizm humanistyczny;
• politycznego ruchu syjonizmu.

Termin bywa też używany w węższym znaczeniu. Czasem judaizmem nazywa się tylko religię rabiniczno-talmudyczną; wtedy jej poprzedniczka, którą wyznawali Jezus i prorocy, jest określana jako mozaizm.

Judaizm bywa nazywany religią narodową Żydów, choć przyjmowały go też inne grupy etniczne jak afrykańscy Felaszowie i eurazjatyccy Chazarowie. Wyznawcy tej religii są znani jako:

• żydzi^[9] – pisownia małą literą oznacza wyznanie; nazwę tę krytykowano jako zbyt podobną do nazwy narodu^[10];
• judaiści^[11], choć to słowo oznacza też badacza judaizmu i Żydów, czyli przedstawiciela judaistyki;
• izraelici^[12], choć to słowo ma też znaczenie etniczne lub państwowe – może odnosić się do starożytnych Hebrajczyków, ich potomków lub do poddanych Królestwa Izraela^{[potrzebny przypis]};
• starozakonni^[13].

W latach 20. XXI wieku jest ich kilkanaście milionów^[2]; mieszkają głównie w USA (5,6 mln) i Izraelu (4,7 mln)^{[potrzebny przypis]}.

Od starożytności religia żydowska spotykała się z wrogością, dyskryminacją i uprzedzeniem, co jest jedną z postaci antysemityzmu. Z drugiej strony przedstawiciele innych wyznań bywali nastawieni do judaizmu serdecznie, bronili praw wyznawców i czasem się nim inspirowali – takie postawy są zaliczane do filosemityzmu.