Peta kolona

Za ostala značenja, vidi Peta kolona (razvrstavanje).

Peta kolona je izraz koji se koristi za veliku grupu ljudi koja potajno, ali masovno, organizirano i koordinirano provodi subverzivne djelatnosti protiv neke države ili režima, lažno se predstavljajući kao njegovi lojalni podanici i građani, a zapravo podržavajući stranu opciju ili neprijatelja. Izraz se najčešće koristi u kontekstu oružanog sukoba, odnosno opisuje pojedince ili grupe koji pomažu neprijatelju bilo kroz dostavljanje obavještajnih podataka, bilo kroz sabotaže ili terorističke akte koji za cilj imaju izazivanje konfuzije i demoralizacije u redovima branitelja.

Izraz potiče sa početka španskog građanskog rata, kada je nacionalistički general Emilio Mola 1936. u radio-proglasu građanima Madrida objavio kako na glavni grad, tada pod kontrolom republikanaca, marširaju četiri nacionalističke kolone, ali da u gradu postoji i peta, odnosno nacionalistički simpatizeri koji će republikancima udariti u leđa. Ta se prijetnja nije materijalizirala, jer su republikanske vlasti bile provele temeljitu čistku svih sumnjivih kadrova, a Madrid ostao pod vlašću republikanaca sve do samog kraja rata. Izraz je, međutim, ušao u vokabular republikanaca, a preuzeo ga je i američki književnik i novinar Ernest Hemingway iskoristivši ga za naslov svoje drame Peta kolona. Zahvaljujući tome se brzo proširio izvan španskih granica, pogotovo među pristašama pro-republikanske ljevice.

Snažan poticaj korištenju izraza je dalo izbijanje drugog svjetskog rata, odnosno spektakularni uspjesi njemačke vojske na njenom početku, koji su vrlo često od savezničkih simpatizera i anti-osovinske propagande tumačeni kao posljedica podrivačke djelatnosti pete kolone. Kao meta sumnji u petokolonaštvo su najčešće uzimani pripadnici etničkih grupa povezanih sa Silama Osovine - Nijemci, Italijani, Japanci, Mađari, Bugari i dr. Te su sumnje često bile povod za pogrome (kao u Poljskoj 1939) ili protjerivanja (kao prisilna internacija japanskih Amerikanaca u koncentracione logore u SAD 1940-ih); navodno petokolonaštvo je u poratnoj Jugoslaviji poslužilo kao opravdanje za etničko čišćenje njemačkih folksdojčera i italijanskih esula.

Izraz peta kolona je u svoj vokabular nakon rata uzela i desnica što za primjer mogu poslužiti SAD gdje su se u makartističkoj eri svi lijevo orijentirani intelektualci smatrali petom kolonom SSSR-a. U Hrvatskoj se na početku rata izraz peta kolona koristio kao eufemizam za građane srpske nacionalnosti, odnosno njihovim korištenjem se poticao vigilantizam koji je u nekim slučajevima prerastao u djelovanje eskadrona smrti.