Pandemya

Ang isang pandemya (mula sa Griyego πᾶν, pan, "lahat" at δῆμος, demos, "lokal na mga tao" ang 'maraming tao') ay isang epidemya ng isang nakakahawang sakit na kumalat sa isang malaking rehiyon, halimbawa, sa maraming lupalop o sa buong mundo, na nakakaapekto sa isang malaking bilang na mga indibiduwal. Hindi pandemya ang isang endemikong sakit na may matatag na bilang ng mga nahawaang indibiduwal. Pangkalahatang hindi sinasama ang mga endemikong sakit na may matatag na bilang ng mga nahawaang indibiduwal tulad ng panahon ng trangkaso dahil sabay-sabay silang nagaganap sa mga malaking rehiyon ng daigdig sa halip na kumakalat sa buong mundo.

Sa buong kasaysayan ng tao, nagkaroon ng ilang mga pandemya ng mga sakit tulad ng bulutong. Ang Salot na Itim ang pinakanakamamatay na pandemya sa nakatalang kasaysayan na kinitil ang buhay ng tinatayang 75–200 milyong tao noong ika-14 na dantaon.^[1][2][3][4] Hindi pa ginamit ang katawagan noon pero ginamit din ito sa mga kalaunang pandemya, kabilang ang pandemyang trangkaso ng 1918—mas karaniwang kilala bilang Spanish flu o trankasong Espanyol.^[5][6][7]

Kabilang sa kamakailang pandemya ang tuberkulosis, trangkasong Ruso, trangkasong Espanyol, trangkasong Asya, kolera, trangkaso sa Hong Kong, HIV/AIDS, at COVID-19.^[8][9]

1. ↑ ABC/Reuters (29 Enero 2008). "Black death 'discriminated' between victims (ABC News in Science)" (sa wikang Ingles). Australian Broadcasting Corporation. Inarkibo mula sa orihinal noong 20 December 2016. Nakuha noong 3 Nobyembre 2008. {{cite news}}: |author= has generic name (tulong)
2. ↑ "Black Death's Gene Code Cracked". Wired. 3 Oktubre 2001. Inarkibo mula sa orihinal noong 26 Abril 2015. Nakuha noong 12 Pebrero 2015.
3. ↑ "Health: De-coding the Black Death" (sa wikang Ingles). BBC. 3 Oktubre 2001. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Hulyo 2017. Nakuha noong 3 Nobyembre 2008.
4. ↑ DeLeo FR, Hinnebusch BJ (Setyembre 2005). "A plague upon the phagocytes". Nature Medicine (sa wikang Ingles). 11 (9): 927–928. doi:10.1038/nm0905-927. PMID 16145573. S2CID 31060258.
5. ↑ 1918 Pandemics (H1N1 virus). Centers for Disease Control and Prevention. Kinuha noong 18 Abril 2020. (sa Ingles)
6. ↑ Rosenwald, Michael S. (7 Abril 2020). "History's deadliest pandemics, from ancient Rome to modern America". The Washington Post (sa wikang Ingles). Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Abril 2020. Nakuha noong 11 Abril 2020.
7. ↑ "Weekly Virological Update on 05 Agosto 2010". World Health Organization (WHO) (sa wikang Ingles). 5 Agosto 2010. Inarkibo mula sa orihinal noong 7 Agosto 2015. Nakuha noong 8 Abril 2020.
8. ↑ Wingfield, Tom; Cuevas, Luis E.; MacPherson, Peter; Millington, Kerry A.; Squire, S. Bertel (1 June 2020). "Tackling two pandemics: a plea on World Tuberculosis Day". The Lancet Respiratory Medicine (sa wikang Ingles). 8 (6): 536–538. doi:10.1016/S2213-2600(20)30151-X. PMC 7118542. PMID 32220280.
9. ↑ Roychoudhury, Shubhadeep; Das, Anandan; Sengupta, Pallav; Dutta, Sulagna; Roychoudhury, Shatabhisha; Choudhury, Arun Paul; Ahmed, A. B. Fuzayel; Bhattacharjee, Saumendra; Slama, Petr (January 2020). "Viral Pandemics of the Last Four Decades: Pathophysiology, Health Impacts and Perspectives". International Journal of Environmental Research and Public Health (sa wikang Ingles). 17 (24): 9411. doi:10.3390/ijerph17249411. PMC 7765415. PMID 33333995.