Grenlandiya

Ushbu maqola Grenlandiya maʼmuriy birligi haqidadir. Grenlandiya soʻzining boshqa maʼnolari uchun bu yerga qarang.

Grenlandiya (Maʼmuriy birlik)
grenlandcha: Kalaallit Nunaat
dancha: Grønland

Gerb Bayroq
Daniya qirolligiga qaram hudud
Madhiya:	Grenlandiya milliy madhiyasi
Maʼmuriy markazi	Nuuk
Yirik shahari	Nuuk
Boshqa yirik shaharlari	Sisimiut, Ilulissat, Qaqortoq
Asos solingan sanasi	1979
Qirol	Frederik X
Oliy komissar	Julie Præst Wilche
Bosh vazir	Múte Bourup Egede
YAIM (2008)	1,1 mlrd  (45-oʻrin)
Rasmiy tili	Grenland tili
Aholi (2022)	56 583[1] (210-oʻrin)
Zichligi	0,0259 kishi./km²
Millatlar tarkibi	Grenlandiya eskimoslari, danlar
Dinlar tarkibi	Lyuterchilik
Maydoni	2 166 086 km² (12-oʻrin)
Vaqt mintaqasi	UTC-4 − UTC±0
Telefon kodi	+299
Internet domeni	.gl
Xaritada
72°27′0″N 40°30′0″W / 72.45000°N 40.50000°W / 72.45000; -40.50000

Grenlandiya Daniya Qirolligining^[2] avtonom hududi^[3] hisoblanadi. U qirollikdagi ikki avtonom hududning kattarogʻi boʻlib, ikkinchisi Farer orollaridir. Har ikkala hudud fuqarolari Daniyaning toʻlaqonli fuqarolari sanaladi. Grenlandiya Yevropa Ittifoqining dengiz orti mamlakatlari va hududlaridan biri boʻlgani bois, Grenlandiya fuqarolari Yevropa Ittifoqi fuqarolari hisoblanadi^[4]. Grenlandiyaning poytaxti va eng yirik shahri Nuukdir. Grenlandiya Arktika va Atlantika okeanlari oʻrtasida, Kanada Arktika arxipelagining sharqida joylashgan. U dunyodagi eng katta orol boʻlib, unda dunyoning eng shimoliy quruqlik nuqtasi joylashgan – shimoliy qirgʻoqdagi Kaffeklubben oroli dunyodagi eng shimoliy shubhasiz quruqlik nuqtasi hisoblanadi. Materikdagi Cape Morris Jesup hududi 1960-yillargacha shunday deb hisoblangan edi. Iqtisodiy jihatdan Grenlandiya Daniyaning yordamiga juda qaram boʻlib, bu yordam hududning umumiy davlat daromadining deyarli yarmini tashkil etadi.

Shimoliy Amerika qitʼasining bir qismi boʻlsa-da, Grenlandiya 986-yildan boshlab ming yildan ortiq vaqt mobaynida Yevropa (ayniqsa, mustamlakachi davlatlar boʻlgan Norvegiya va Daniya) bilan siyosiy va madaniy jihatdan bogʻliq boʻlib kelgan^[5]. Grenlandiyada kamida soʻnggi 4500 yil davomida hozirgi Kanadadan koʻchib kelgan ota-bobolarining avlodlari boʻlgan qutb atrofi xalqlari vaqti-vaqti bilan yashaganlar^[6][7]. Norslar 10-asrdan boshlab Grenlandiyaning odam yashamaydigan janubiy qismiga oʻrnashdilar (bundan oldin ular Islandiyaga joylashgan edilar), 13-asrda esa bu yerlarga inuitlar kelib oʻrnashdi.

XVII asr boshlarida daniyalik-norvegiyalik sayyohlar yana Grenlandiyaga yetib kelishdi. 1814-yilda Daniya va Norvegiya ajralishgach, Grenlandiya Daniya Qirolligi tasarrufiga oʻtkazildi va 1953-yilda Daniya Konstitutsiyasiga muvofiq Daniya davlatiga toʻliq qoʻshib olindi, bu esa Grenlandiya aholisini Daniya fuqarosiga aylantirdi. 1979-yilgi Grenlandiya ichki boshqaruvi referendumida Daniya Grenlandiyaga ichki boshqaruv huquqini berdi; 2008-yilgi Grenlandiya oʻzini oʻzi boshqarish referendumida esa grenlandiyaliklar Oʻzini oʻzi boshqarish toʻgʻrisidagi qonun uchun ovoz berishdi, bu Daniya hukumatidan koʻproq vakolatlarni mahalliy Naalakkersuisut (Grenlandiya hukumati)ga oʻtkazdi^[8]. Ushbu tuzilma doirasida Grenlandiya asta-sekin bir qator davlat xizmatlari va vakolat sohalari uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga ola boshladi. Daniya hukumati fuqarolik, pul-kredit siyosati va tashqi ishlar, shu jumladan mudofaa ustidan nazoratni saqlab qoladi^[9]. Grenlandiya aholisining aksariyati inuitlardir. Global isish tufayli muzning erishi, mineral boyliklarning koʻpligi va Yevropa, Shimoliy Amerika va Arktika zonasi oʻrtasidagi strategik pozitsiyasi tufayli Grenlandiya buyuk kuchlar, jumladan, Rossiya va Qoʻshma Shtatlar uchun qiziqish uygʻotadi^[10][11]. AQShning orolda harbiy bazasi (Pituffik kosmik bazasi) mavjud.

Aholi asosan janubi-gʻarbiy qirgʻoqda toʻplangan boʻlib, iqlim va geografik omillar kuchli taʼsir qiladi va orolning qolgan qismida aholi kam. Grenlandiyaning toʻrtdan uch qismi Antarktidadan tashqaridagi yagona doimiy muz qatlami bilan qoplangan. Aholisi 56 583 kishini tashkil etadi (2022)^[12], Grenlandiya dunyodagi aholisi eng kam zich joylashgan mintaqadir^[13]. Uning elektr energiyasi ishlab chiqarishining oltmish yetti foizi qayta tiklanadigan energiyadan, asosan gidroenergetikadan keladi^[14].

1. ↑ „Population of Greenland“. Greenlandic Population as of 2022. 2023-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-avgust.
2. ↑ * Dallen J. Timothy. Tourism in European Microstates and Dependencies: Geopolitics, Scale and Resource Limitations. CABI, 6 November 2020 — 94–-bet. ISBN 978-1-78924-310-9. OCLC 1162434605. Qaraldi: 2022-yil 18-sentyabr. „This ....This change in governance also resulted in Greenland becoming an autonomous 'constituent country' in the Danish realm...“ 
   • Benedikter, Thomas „The working autonomies in Europe“. Society for Threatened Peoples (2006-yil 19-iyun). — „Denmark has established very specific territorial autonomies with its two island territories“. 2008-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 3-iyun.
   • Ackrén, Maria „Greenland“. Autonomy Arrangements in the World (2017-yil noyabr). — „Faroese and Greenlandic are seen as official regional languages in the self-governing territories belonging to Denmark.“. 2019-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 30-avgust.
   • „Greenland“ (en). International Cooperation and Development. European Commission (2013-yil 3-iyun). — „Greenland [...] is an autonomous territory within the Kingdom of Denmark“. 2014-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-avgust.
3. ↑ „Greenland: The world's largest island“. 2023-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 14-yanvar.
4. ↑ „Greenland“. The World Factbook. CIA. 2021-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-yanvar.
5. ↑ The Fate of Greenland’s Vikings (Wayback Machine saytida 11 January 2011 sanasida arxivlangan), by Dale Mackenzie Brown, Archaeological Institute of America, 28 February 2000
6. ↑ „Saqqaq-kulturen kronologi“. National Museum of Denmark. 2013-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 2-avgust.
7. ↑ "mtDNA variation among Greenland Eskimos: the edge of the Beringian expansion". American Journal of Human Genetics 67 (3): 718–26. 2000. doi:10.1086/303038. ISSN 0002-9297. PMID 10924403. PMC 1287530. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1287530. 
8. ↑ Greenland in Figures 2012. stat.gl. ISBN 978-87-986787-6-2. Qaraldi: 2013-yil 10-fevral. 
9. ↑ Mcghee, Robert (3 April 2015). "Thule Culture". Canadian Encyclopedia. Historica Canada. http://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/thule-culture/. <!--->
10. ↑ Harvard International Review, The Coldest Geopolitical Hotspot: Global Powers Vie for Arctic Dominance over Greenland, August 2024, 29th.
11. ↑ Sanger, David E.; Friedman, Lisa „Trump’s Wish to Control Greenland and Panama Canal: Not a Joke This Time“ (2024-yil 23-dekabr). — „Instead, while naming a new ambassador to Denmark—which controls Greenland’s foreign and defense affairs—Mr. Trump made clear on Sunday that his first-term offer to buy the landmass could, in the coming term, become a deal the Danes cannot refuse.“. Qaraldi: 2024-yil 26-dekabr.
12. ↑ „Population of Greenland“. 2023-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-avgust.
13. ↑ „Population density (people per sq. km of land area)“. The World Bank. 2013-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-noyabr.
14. ↑ „Vedvarende energi“. Nukissiorfiit. 2024-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 28-mart.