Temuriylar renessansi

Yuqoridan pastga va chapdan oʻngga: Amir Temur portreti, Hirot jome masjidi, Goʻri Amirning ichki koʻrinishi, Ulugʻbek, Al-Koshiy, Ali Qushchi va boshqa baʼzi olimlarning haykallari, Temur shaxmati, Ulugʻbek rasadxonasi, Registon va uning uchta madrasasi koʻrinishi, Gavharshodbegim maqbarasining tepadan koʻrinishi, Temuriylar nekropolidan qirolicha Gavharshod begimning singlisi Govhar-Toj maqbarasi.

Temuriylar renessansi davri Osiyo va Islom tarixida XIV asr oxiridan XVI asr boshlariga qadar davrni qamrab olgan tarixiy davr edi. Islom oltin asrining asta-sekin tugay boshlashidan soʻng Oʻrta Osiyoda joylashgan hamda Temuriylar sulolasi boshqargan Temuriylar davlati sanʼat va fanlarning qayta tiklanishi uchun turtki boʻlgan. Mazkur harakat butun musulmon olamiga keng tarqalgan^[3]. Renessans soʻzi fransuzcha „qayta tugʻilish“ degan maʼnoni anglatib, maʼlum bir davrdagi madaniy tiklanishni ifodalaydi. Temuriylar davriga nisbatan mazkur atamadan foydalanish olimlar orasida noroziliklarni keltirib chiqargan. Ularning baʼzilari buni temuriylar madaniyatining yuksakligi deb bilishadi^[3][4].

Temuriylar renessansi Yevropa renessansidan oldinroq sodir boʻlgan.^[5][6]. Ushbu davr shon-sharaf nuqtayi-nazaridan Italiyaning Kvadrosentosiga teng deya taʼriflanadi^[4]. Temuriylar uygʻonish davri XV asrda, moʻgʻul bosqinlari va istilolari yakunlangach oʻz choʻqqisiga chiqqan.

Fors-islom gʻoyalari asosidagi^[7] Temuriylar renessansi quyidagilarni oʻz ichiga oladi: Samarqandning qayta qurilishi, Amir Temur tomonidan Temur shaxmatining kashf etilishi, Shohruh Mirzo va rafiqasi Gavhar Shodbegimning Hirotdagi (Italiya madaniy Uygʻonish markazi Florensiyaga raqobatchi sifatida mashhur) hukmronligi^[8][9], astronom va matematik olim Mirzo Ulugʻbek davri, shuningdek sanʼat homiysi Husayn Boyqaro tomonidan bir qator oʻquv dargohlarining qurilishi^[10]. Amir Temur hukmronligi davrida klassik fors sanʼatiga qiziqish qayta tiklandi. Yirik qurilish loyihalari boʻlmish mavzoley, madrasa va kutubxonalar qurildi. Matematik va astronomik tadqiqotlar oʻtkazish qayta tiklandi va XVI asr boshlariga kelganda oʻqotar qurollarni oʻzlashtirishga ham erishildi.

Temur hayotligi davridagi asosiy qurilish ishlaridan Shahrisabzdagi Yozgi saroy, Bibixonim jome masjidi va Ahmad Yassaviy maqbarasini koʻrsatish mumkin^[11]. Bu davrda Hirot shahri musulmon dunyosida ilmiy va badiiy hayotning muhim markaziga aylangan^[11]. Samarqand, shaharda amalga oshirilgan qayta qurish va yuksak eʼtibor natijasida renessans va madaniyat markaziga aylangan^[12].

Temuriylar Uygʻonish davri avvalgi buvayhiylar sulolasining madaniy va badiiy taraqqiyotidan farq qilar edi. Chunki bu davr mumtoz madaniyatning bevosita qayta tiklanishi emas, balki yanada keng tarqalgan turkiy va rasmiy fors tiliga yangi soʻzlashuv usublarini qoʻshish ham edi. Temuriylar Uygʻonish davri Moʻgʻullar imperiyasidan meros qilib olingan^[13][14][15] va Islomiy porox imperiyalari davridagi boshqa davlatlarga (Usmonlilar Turkiyasi va Safaviylar Eroni) sezilarli taʼsir koʻrsatgan^[16].

1. ↑ „The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507)“. www.metmuseum.org. Qaraldi: 2021-yil 11-mart.
2. ↑ ^{2,0 2,1} Dale, Stephen Frederic (24 September 2009). "The Legacy of the Timurids" (en). Journal of the Royal Asiatic Society 8 (1): 43–58. doi:10.1017/S1356186300016424. ISSN 1474-0591. https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-royal-asiatic-society/article/abs/legacy-of-the-timurids/98882C5B0EFED75E5A06D0908E43B9BA. 
3. ↑ ^{3,0 3,1} Subtelny, Maria Eva (November 1988). "Socioeconomic Bases of Cultural Patronage under the Later Timurids". International Journal of Middle East Studies 20 (4): 479–505. doi:10.1017/S0020743800053861. https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-middle-east-studies/article/socioeconomic-bases-of-cultural-patronage-under-the-later-timurids/2A0F3018EE155F23FC4A7F5F25D7DE6D. Qaraldi: 7 November 2016. Temuriylar renessansi]]
4. ↑ ^{4,0 4,1} Ruggiero, Guido. A Companion to the Worlds of the Renaissance, Guido Ruggiero. John Wiley & Sons, 15 April 2008. ISBN 9780470751619. Qaraldi: 2016-yil 7-noyabr. 
5. ↑ The Connoisseur - Volume 219 - Page 128
6. ↑ Europe in the second millenium: a hegemony achieved? - Page 58
7. ↑ World History as the History of Foundations, 3000 BCE to 1500 CE By Michael Borgolte, page 293
8. ↑ Periods of World History: A Latin American Perspective - Page 129
9. ↑ The Empire of the Steppes: A History of Central Asia - Page 465
10. ↑ "Timurids". The Columbia Encyclopedia (Sixth nashri). New York City: Columbia University. Archived from the original on 2006-12-05. https://web.archive.org/web/20061205073939/http://bartleby.com/65/ti/Timurids.html. Qaraldi: 2006-11-08. 
11. ↑ ^{11,0 11,1} „The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507)“. 2016-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-noyabr.
12. ↑ „Timurids“. 2016-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-noyabr.
13. ↑ Strange Parallels: Volume 2, Mainland Mirrors: Europe, Japan, China, South Asia, and the Islands: Southeast Asia in Global Context, C.800-1830 by Victor Lieberman Page 712
14. ↑ Imperial Identity in the Mughal Empire by Lisa Page 4
15. ↑ Sufism and Society: Arrangements of the Mystical in the Muslim World, 1200–1800 edited by John Curry, Erik Ohlander, Page 141
16. ↑ The Silk Road: A Very Short Introduction by James A. Millward.