Etymologie

D Etimology isch d Ufgaab vo de Sproochwüsseschaftler, go luege, was de Wörter iiri Gschicht isch.

Dr Begriff chunt vom altgriechische ἐτυμολογία etymología, wo «usglehnt» bedüütet. Dr eerscht Worttäil chunt vo ἔτυμος étymos, und das häisst «woor, ächt». Scho i dr antike Zyt het me d Wortzämesetzig öppen im hüttige Sinn bruucht.

Es het bi de verschidene Sprooche vil mitenand verwandti Wörter. Un drum wott me wüsse, wohäär si chöme, i welne Sprooche me se bruucht und was si bedüüte, wie gwüssi Wörter zwüsche de Sprooche hin und häär wandere und was sech drby tuet ändere bi dr Bedüütig oder der Aart, wie me se säit. Was mit de Wörter bim Kontakt vo frömde Sprooche alles cha bassiere, do drüber schaffe d Sproochgschichtsforscher – s Fach häisst Historischi vrglychendi Sproochwüsseschaft – und psunders d Dialäktolooge scho lang. Bi den alemannischen oder «weschtoberdüütsche» Mundarte, wo im Weschten und im Süüde grad nes paar romanische Sprooche begägne, het me scho vill drzue usegfunde, wo täil Wörter härchöme.

Das het ganz früe agfange. Vor mee weder zwöiehalbtuusig Joor het s dr indisch Sproochleerer Yaska im Buech Nirukta au drvo gha, wohäär d Wörter vom Sanskrit chöme. Es paar Generazioone spööter het au im alten Indie dr eerscht Grammatiker Panini i syne Büecher, wo s eltischte komplete Wäärch über d Grammatik von ere Sprooch isch, d Wurzle vo de Wörter agluegt und gsäit, wie me us de Grundforme, de Wortschtämm, zämegsetzti Begriff gmacht het und was d Usdrück bedüüte. Me cha dr Yaska un dr Panini als die eerschte bekanten Etimoloogen aluege.

Es berüemts spootantiks Wäärch, wo d Idee vo dr Etimology wytume bekant gmsacht het, isch s Universallexikon vom Bischof Isidor vo Sevilla. Dr spanisch Enziklopädischt het am Afang vom sibete Joorhundert i zwänzg Bänd under em Titel Originum seu etymologiarum libri XX s ganze Wüsse vo synere Wält zämeträit und d Gschicht vo Wörter und anderne Sachen ufgschrybe.

Bi vilne grosse modärne Wörterbüecher het d Etimology e guete Platz. Me beschrybt dr Wortschatz von ere Sprooch, luegt, wo d Wörter vorchömen und was si bedüüte, und erkläärt iiri Gschicht, so wyt das bi de sproochgschichtliche Kwelle möglich isch.

Me cha bin ere Umgangssprooch sääge, weli Wörter zum alte tradizionelle Bestand von ere Sprooch ghööre und was für Usdrück i dr jüngere Zyt i dr Sprooch bruucht wärde und wohäär die chöme. Früener het men i dr Sproochwüsseschaft gäärn druuf glueget, wie d Wörter vo dr Umgangssprooch mit der Sachkultur vo de Lüüt zämehange; es het vor hundert Joor e sproochwüsseschaftlichi Richtig gää, wo under em Naame Wörter und Sachen de Bezieige zwüsche de sproochlichen Artefakt und dr materielle Kultur nochegangen isch. Es grosses Ergäbnis vo dere Forschig isch dr Sprooch- und Sachatlas vo Itaalien un dr Süüdschwiiz gsi. D Chartewäärch mit em geografische Bild vom Ruum, wo d Wörter vorchöme, hälfe de Dialäktolooge bim Underscheide vo de Mundarte. Und me cha sääge, was us gwüssne Wörter i dr Sproochegschicht worden isch.

Es eigets Fäld isch d Nameforschig, wo men öppe wott usefinde, was d Persoonenääme bedüüte und wohäär d Orts- un d Fluernäme chöme. Es Buech, wo d Gschicht vo vilnen Oortsnäämen erkläärt, isch em Andres Kristol sys Lexikon vo de Schwiizer Gmäindnääme.