Velocidat d'a luz

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A velocidat d'a luz ye a velocidat a la que viacha la luz en o vueito, y ye una constant fisica important en a fisica actual. A luz viacha a velocidaz diferents por materials diferents, pero ye en o vueito a on que se mueve mas rapedo, y a suya velocidat no varía seguntes a color, a intensidat u a dirección d'o movimiento.^[2] A velocidat d'a luz no pende d'o movimiento d'o emisor u l'observador d'a luz. Por ixo, tien sentito parlar de a velocidat d'a luz, que ye a velocidat d'a luz en o vueito y gosa representar-se con a letra c. A velocidat d'a luz ye un factor en a mayoría d'a fisica actual, incluindo-ie a relatividat especial, a relatividat cheneral y a mecanica cuantica.

Ta os estandars cutianos, a luz se mueve muit rapedament – cuasi a 300.000 km por segundo, tanto en o vueito como en l'aire. Ista ye una velocidat d'alto u baixo un millón de vegatas superior a la velocidat d'o sonito, y ye prou rapeda como ta dar mas de siet vueltas a la Tierra en un segundo. Una velocidat tan alta ye muit dificil de mesurar sin de tecnicas especializatas, y en l'antigüidat a velocidat d'a luz yera obchecto d'especulación. As primeras mesuras eficaces d'a velocidat d'a luz se facioron en o sieglo XVII, y se fuoron amillorando progresivament. Hue en día se pueden mesurar os intervalos de tiempo con una gran precisión, estando actualment definito oficialment lo metro como a distancia que recorre a luz en o vueito en un periodo d'¹⁄_299.792.,458 de segundo. Por tanto, ista definición fixa la velocidat d'a luz en o vueito en exacament 299.792.458 m/s.

A velocidat d'a luz tien un papel esencial tanto en a fisica clasica como en a moderna. En o sieglo XIX, Maxwell ofreixió a primera explanicación d'a velocidat d'a luz en relación a atras constants fisicas.^[3] A prenxipios d'o sieglo XX, c asumió una importancia encara mas gran como constant basica en a teoría d'a relatividat especial d'Einstein, que diz que a velocidat d'a luz tien un papel especial connectando lo espacio y o tiempo en a estructura espacio-tiempo. Un d'os resultatos d'ixo ye que a velocidat d'a luz fixa un limite absoluto de velocidat en a rapideza con que se pueden mover a materia y a información. Unatro resultato ye que a enerchía y a masa son connectatas por a velocidat d'a luz en a famosa ecuación masa-enerchía, E = mc². Ista relación ye un d'os fundamentos d'a mecanica cuantica, incluindo-ie a enerchía nucleyar. A relatividat cheneral explica la gravedat como un efecto d'a curvatura d'o espacio-tiempo, y en ista teoría totas as distancias s'han de calcular emplegando c. Hue en día, la velocidat d'a luz contina estando obchecto d'investigación, tanto teorica como experimental.

Ta muitas fins practicas, a velocidat d'a luz ye tan alta que se puet considerar que se desplaza instantaniament. Manimenos, a velocidat finita d'a luz ye notable cuan se tracta de distancias muit luengas, intervalos de tiempo muit curtos o mesuras precisas de tiempo. Por eixemplo, a velocidat d'a luz ye un factor esencial en l'astronomía, a electronica actual y sistemas de navegación como lo Global Positioning Systems.

1. ↑ (en) Understanding the Properites of Matter. Michael De Podesta. p. 131. ISBN 0-415-25788-3. 2002. CRC Press.
2. ↑ Istas propiedaz ideyals describen exactament un vueito ideyal u espacio libre, y nomás se pueden aplicar alto u baixo a cualsiquier aproximación realizable a lo vueito.
3. ↑ Se veiga Maxwell p. 499 en A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field (1864)