Gambia (òrere Republic of the Gambia me Uket-chieen̄) ìre ido me Afirika agan̄ Ichep-ura. Ọmọ osip ichit me etete ebi kè ido ìkup me akparalek ijọn̄ Afirika. Ido Senegalu otap ikana ọmọ, îtata me agan̄ ichep-ura kan̄ òkup me agba Emen-awaji Atilantik. Gambia ìkup me agan̄ iba me lek agan̄ usiki me lek Okwaan̄ Gambia, eyi egwenbe ido ya ibak. Okwaan̄ yi ìkilibi iraka me etete ido ya isi inin̄ Emen-awaji Atilantik. Okike ijọn̄ ido ya obenbe ìre 10,689 km². Otu-ifuk ene ìluluk me ido ya ìre 1,857,181 sa me orirọ ifuk-ene eyi onyan̄ Epuren 2013. Ama-ibot kan̄ mè ama ene ewabe ichit me emen ìre Banjul, sà ama-ile ìmimiin̄ ichit ìre Serekunda mè Brikama.

Usem mkpulu me ido ya ìre usem Ngulan. Ofifi usem ekitumu me ido ya ìre Madinka, Pulaar, Wolof, Serer, Jola, Arabik, Balanta, Arabik Hassaniya, Jola-Fonyi, Mandjak, Mankaya, Noon, Canyin, Dyula, Karon, Kassonke, Soninke mè Furenchi.

Ido ya ìkaan̄ lek me 18 Febuwari 1965, mè isibi me irak mkpulu UK. Ikpoko ema ekinyam ìre Dalasi (GMD). Ema ekikọp ujijọn̄ kiban̄ me agan̄ ulom. Iman̄-ibot ǹgwen me ido ya ìre +220, sà iman̄ akpatan̄ etip ore .gm.

Gambia ìkaan̄ ìkike mfufuk mèlek owuwa ofifi ido me Afirika agan̄ Ichep-ura, òrere mfufuk ògbaan̄ me lek inyam-ene. Mbubek ya ore achubọk inu òrọrọ ibe ebi uket-chieen̄ echili ijọn̄-mkpulu [colony] me agan̄ Okwaan̄ Gambia ya. Adasi ebi ìkakaan̄ ijọn̄-mkpulu me agan̄ ya ìre ebi Pọtugalu. Me emen mgbọ ya, ekigwen agan̄ ya ibe ìre A Gâmbia. Ike mgbọ okije, me 25 Mêe 1765, Gambia onenikana ikup me irak mkpulu Ijọn̄-ubọọn̄ Biriten. Mgbọ ya si ke ebi mkpulu Biriten echubọk ibọkọ ere ya ikikpulu mè ichili <Gambia Colony and Protectorate>. Me 1965, Gambia îkaan̄ lek me mgbọ Dawda Jawara orebe ogwu ibot mkpulu; îkpulu ido ya mege inire 1994 mgbọ Yahya Jammeh obọkọbe ido ya ikikpulu sa me mbin akọn̄ kpegwook eje geege. Me Jenuwari 2017, Adama Barrow înikana ogwu ibot mkpulu ido òso ita, me mgbọ îtimbe ikpan̄ Jammeh me orirọ igobo ebi ibot mkpulu eyi Disemba 2016. Me adasi mgbọ, Jammeh îbọkọ ifọọk orirọ ya itap, mè iyaka inigwu ejit ikana ibe ọmọ ìkachieek; eya onenisa ufialek ògnaan̄ me lek ikpa ikan mkpulu ido itap me ido ya, mege ebi akọn̄ ECOWAS ejibibe inin̄ lek ikọ ya, mè isa me ikeya ilap ọmọ isan̄a me ido ya.

Ugwem mbubek ido ya ìchubọk ibieen̄ me lek iwop-uko, ọkọ mun̄ mè <tourism>. Me acha 2015, irek akọp ini mè jeeta mè okpọkọ gweregwen me efit (48.6%) me lek ebi ìluk me ido ya eluk me ugbọọri.<ref15> Me agan̄ <rural area>, ugbọọri îmin ire lek akọp irek jaaba me efit (70%).

Mfufuk Erieen̄

Erieen̄ yi, Gambia ìnan̄a me lek ikọ yi Kambra/Kambaa me usem Mandinka, òsisibi Okwaan̄ Gambia (môkọt inan̄a si me lek Gamba<ref16> esese ugọn̄ ebi otoko Serer, ugọn̄ eyi ekikwak mgbọ ogwu ugane me otoko isikwu).<ref17> Mgbọ ido ya okaan̄be lek me 1965, erieen̄ ema emọnọbe inyi lek kiban̄ ìre The Gambia. Mgbọ ema enyibe ulook eyi <republic> me 1970, òjot òjot erieen̄ ido ya onenire Republic of the Gambia.<18> Mkpulu kè Yahya Jammeh, mînwene erieen̄ ido ya igwen Islamic Republic of the Gambia me Disemba 2015, ire, me 29 Jenuwari 2017, ogwu ibot mkpulu Adama Barrow ogwugwu erieen̄ ya isi isun̄ me Republic of the Gambia ike îrebe me adasi mgbọ.<20,21>