Yuganda

Yuganda (òrere Uganda me uketchieen̄, mè ire Jamhuri ya Uganda me usem Suwayili) ìre ido me agan̄ mbum-ura me Afirika agan̄ Etete. Ìkakaan̄ emen-awaji geege. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Kenya me agan̄ mbum-ura, Sudan Osiki me agan̄ inyọn̄, Kongo Kinshasa me agan̄ ichep-ura, Ruwanda me agan̄ osiki ichep-ura, sà Tanzania okup me agan̄ osiki kan̄. Agan̄ ilile me lek Oyô Vikitoria ìkup me emen ido ya, sà agan̄ sọntiik okup me Tanzania. Ido Yuganda ìkup me agan̄ Oyô Ile Afirika, mè iyaka ire ge me lek ido echi Okwaan̄ Nali okilibi itibi.

Usem-mkpulu ido ya ìre Suwayili, Uketchieen̄, mè Luganda (òrere usem owuwa ene me ido ya ekinọ mè iyaka igobo itet). Mîkitumu si Lingo, Acholi, Runyoro, Runyakole, Rukiga, Luo mè Lusoga.

Ebi ìkiluk me Yuganda me oka mgbọ ìre ebi ìkisook anam mè ikititen̄e mfut uti, mege inire inu ògbet acha 1700 re 2300 òraraka, mgbọ ebi Bantu, ìnan̄a me agan̄ etete me Afirika enikinu agan̄ osiki me ido ya iniluk. Me emen 1830 cha, ebi Arabu ìkiniyam ewe enenikinan̄a me agba Emen-awaji eyi India mè Afirika agan̄ etete ikinin̄ agan̄ emen emen ido ya. Me emen 1860 cha, ebi uji ile Biriten ìkiweek ere ibot mun̄ Okwaan̄ Nali okupbe enenigọọk inin̄ emen ido ya. Ebi ikọ Awaji eyi Angilikan ìnan̄a me Biriten enire ama ubọọn̄ Buganda me 1877, sà ebi ikọ Awaji eyi Katọlik ìnan̄a me Furans eninire me 1879. Mkpulu ido Biriten enyi Imperial British East African Company (IBEAC) ikpa unye ibe isa ibene me acha 1888 ikirọ mbubek mè mgbaan̄-nchieek eyi mbubek me agan̄ ya. Bene me 1886, esese akọn̄ ògbaan̄ me lek erumfaka îtim me Buganda. Me adasi mgbọ, akọn̄ ya ìre eyi ebi Musilim mè ebi Kiristien; ire, me 1890, ìyaka inire ebi <protestant> ìkigọgọọk ijeen̄-inu eyi ebi uketchieen̄ [English] mè ebi Katọlik ìkigọgọọk ijeen̄-inu eyi ebi Furans.

Sa me akọn̄ cha òkitim me emen ido ya, mè ulobo otu ikpoko mêweekbe isasa irọ mbubek me ido ya, IBEAC mîtmu isibi ibe ke ema kpeyaka ikọt ikup me ido ya. Ire, mkpulu Biriten mîtet lek inye irọrọ mbubek me lek Okwaan̄ Nali; eya onenirọ inyi Biriten inigbaan̄ Buganda mè ebi kè ama ìkup ikana ọmọ itap ge isa irọ Uganda me acha 1894 mè ikikpulu mege inire òso 9 me onyan̄ Ọkitoba, 1962, mgbọ ido Yuganda onikaan̄be utelelek. Adasi orirọ igogobo ebi ibot mkpulu me ido ya îmọnọ irek me acha ya si. Me 1962, ido ya onenikana <republic>.