Haumea (planeta nanu)

Haumea
planeta nanu, Cubewano (es) y sistema vinculado gravitacionalmente (es)
Nome provisional	2003 EL61
Símbolu astronómicu
Tipu	2003 EL61
Parte de	Familia de Haumea (es)
Descubridor	P. Santos-Sanz[1], José Luis Ortiz Moreno[2] y Michael E. Brown[2]
Data de descubrimientu	25 xunetu 2005[2]
Epónimu	Haumea (es)
Llugar de descubrimientu	Observatorio de Sierra Nevada (es) [3] y Observatoriu Interamericano del Cuetu Tololo[2]
Categoría	Oxetu tresneptunianu
Llocalización	[[Ficheru:Sistema solar|280px]]
Magnitú absoluta	0,23[4]
Oxetu astronómicu padre	Sol
Apoastru	51,51860224 AU[5]
Periastru	34,36423826 AU[4]
Argumento del periastru	240,0747477 °[4]
Carauterístiques físiques
Radiu	618,62 km [6]
Masa	4,006 Zg[7]
Densidá	2,6 g/cm³
Gravedá superficial	0,44 m/s²
Albedu	0,78[6]
Carauterístiques orbitales
Periodu de rotación	3,9154 h[6]
Periodu orbital	281,3991677 a[4]
Semiexe mayor (a)	42,94142025 AU[4]
Periheliu (q)	34,36423826 AU[4]
Afeliu (Q)	51,51860224 AU[5]
Enclín (i)	28,2114975684 °[4]
Escentricidá orbital (e)	0,1997414604[4]
Socesión
(136107) 2003 EY58 Haumea (136109) 2003 FA22

Haumea (símbolu: ),^[8] designáu pol Minor Planet Center (MPC) como (136108) Haumea,^{[n. 1]} ye un planeta nanu que s'atopa más allá de la órbita de Neptunu, nel cinturón de Kuiper. El so designación provisional foi «2003 EL₆₁».^{[n. 2]} El 17 de setiembre de 2008 la Unión Astronómica Internacional (UAI) clasificar como planeta nanu y plutoide, nomándolo n'honor de la diosa ḥawaiana de la natalidá.^[11][12]

Foi afayáu en 2003 por un equipu empobináu por José Luis Ortiz Moreno nel Observatoriu de Sierra Nevada n'España y en 2004 por un equipu empobináu por Mike Brown del Caltech nel Observatorio Palombar nos Estaos Xuníos. Les circunstancies en redol al so descubrimientu xeneraron gran discutiniu, polo que la UAI nun nomó un descubridor oficial,^[11] anque na so base de datos y n'otres páxines oficiales indícase que l'observatoriu responsable del afayu foi «Sierra Nevada».^[9][13][14] En contrapartida, el nome escoyíu foi'l propuestu pol equipu del Caltech, en llugar d'Ataecina, que fuera suxeríu pol d'España. Esto xeneró barruntos de amiguismo pola rellación ente Brown y el direutor del MPC, Brian Marsden, miembru del comité encargáu d'asignar los nomes a los oxetos catalogaos pola institución.^[15]

Anque la so forma nun foi reparada direutamente, los cálculos del so curva de lluz suxeren que ye elipsoide, cola exa mayor el doble de llargu que'l menor. La so masa ye un terciu de la de Plutón y la superficie, que ta cubierta d'una capa de xelu, ye bien brillosu y presenta una gran mancha colorada. Estes carauterístiques facer únicu ente los planetes nanos conocíos. Esisten delles hipótesis pa esplicar l'allargamientu, el so rotación inusualmente rápida y los altos valores de densidá y albedu. La mayoría inclúi un impautu xigante que fizo de Haumea el mayor miembru d'una familia de choque formada por dellos oxetos tresneptunianos (TNO) grandes y los sos dos llunes conocíes. Sicasí, casi toes impliquen un únicu choque con baxa probabilidá d'asoceder. En 2010 postulóse la formación d'un protoplaneta a partir de munchos impautos, que sería de la mesma quebráu, dando orixe a los demás elementos de la familia de Haumea. Esta hipótesis, comprobada por simulaciones numbériques, plantega l'escenariu más probable.^[16]

1. ↑ URL de la referencia: http://www.infoastro.com/200809/26ataecina-haumea.html.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3} URL de la referencia: https://www.nytimes.com/2005/09/13/science/space/one-find-two-astronomers-an-ethical-brawl.html.
3. ↑ «JPL Small-Body Database».
4. ↑ ^{4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7} URL de la referencia: https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=136108.
5. ↑ ^{5,0 5,1} URL de la referencia: https://ssd.jpl.nasa.gov/tools/sbdb_lookup.html#/?sstr=136108.
6. ↑ ^{6,0 6,1 6,2} URL de la referencia: https://www.minorplanet.info/PHP/lcdbsummaryquery.php.
7. ↑ «Orbits and masses of the satellites of the dwarf planet Haumea (2003 EL61)» (n'inglés). The Astronomical Journal (6):  páxs. 4766–4776. 27 abril 2009. doi:10.1088/0004-6256/137/6/4766. 
8. ↑ JPL/NASA (2015-04-22). «What is a Dwarf Planet?». Consultáu'l 2022-01-19.
9. ↑ ^{9,0 9,1} Minor Planet Center. «List Of Transneptunian Objects» (inglés). Consultáu'l 5 de febreru de 2013.
10. ↑ Elena Sanz. «planeta nanu-haumea Espliquen el "misteriosu" rellumu del planeta nanu Haumea». Bien Interesante. Consultáu'l 19 d'abril de 2014.
11. ↑ ^{11,0 11,1} International Astronomical Union (17 de setiembre de 2008). «IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea» (inglés). Consultáu'l 4 de febreru de 2013.
12. ↑ Elbert, Samuel H. (1956). «The Chief in Hawaiian Mythology» (n'inglés). The Journal of American Folclor (American Folclor Society) 69 (27):  p. 103. ISSN 1535-1882. http://www.jstor.org/stable/537269. «In Hawaiian variants, Haumea, goddess of childbirth, shows the people that the mother need not be cut open and thereby lose her life.». 
13. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes usgs
14. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes jpldata
15. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes Paul
16. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes Campu

Error de cita: Esisten etiquetes <ref> pa un grupu llamáu "n.", pero nun s'alcontró la etiqueta <references group="n."/> correspondiente