DNA

DNA

Math o gyfrwng	dosbarth strwythurol cyfansoddion cemegol
Math	asid niwclëig, biopolymer, macromoleciwl biolegol
Yn cynnwys	polynucleotide, niwcleotid
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Moleciwl (polymer) yw DNA, sef asid deocsiriboniwcleig, sy'n cynnwys gwybodaeth etifeddol popeth byw, y côd genetig. Mae'n cynnwys dwy gadwyn polyniwcleotidau sy'n torchi o amgylch ei gilydd i ffurfio helics dwbl. Mae'r polymer yn cynnwys cyfarwyddiadau genetig ar gyfer datblygiad, gweithrediad, twf ac atgenhedlu pob organeb y gwyddys amdano a llawer o firysau hefyd. Mae DNA ac asid riboniwcleig (RNA) yn asidau niwclëig. Yn ogystal â phroteinau, lipidau a charbohydradau cymhleth (polysacaridau), mae asidau niwclëig yn un o'r pedwar prif fath o macromoleciwlau sy'n hanfodol i bob ffurf hysbys ar fywyd. Mae DNA wedi'i wneud o'r elfennau carbon, hydrogen, ocsigen, ffosfforws a nitrogen.

Mae'r ddau edefyn DNA yn cael eu hadnabod fel polyniwcleotidau gan eu bod yn cynnwys unedau monomerig symlach o'r enw niwcleotidau.^[1][2] Mae pob niwcleotid yn cynnwys un o bedwar niwcleo-bas sy'n cynnwys nitrogen (sytosin [C], gwanin [G], adenin [A] neu thymin [T]), siwgr o'r enw deocsiribos, a grŵp ffosffad. Mae'r niwcleotidau'n cael eu cysylltu â'i gilydd mewn cadwyn gan fondiau cofalent (a elwir yn ‘fond ffosffodiester’ yn fwy manwl) rhwng siwgr un niwcleotid a ffosffad y nesaf, gan arwain at asgwrn cefn siwgr a ffosffad bob yn ail. Mae basau nitrogenaidd y ddau edefyn polyniwcleotid ar wahân wedi'u rhwymo at ei gilydd, yn unol â rheolau paru basau (A gyda T ac C gydag G), gyda bondiau hydrogen i wneud DNA edefyn dwbl. Rhennir y seiliau nitrogenaidd cyflenwol yn ddau grŵp, pyrimidinau a phurinau. Mewn DNA, y pyrimidinau yw thymin a sytosin; y purin yw adenin a gwanin.

Mae'r ddau edefyn o DNA edefyn dwbl yn storio'r un wybodaeth fiolegol. Mae'r wybodaeth hon yn cael ei hailadrodd pan fydd y ddau faes yn gwahanu. Mae rhan fawr o DNA (mwy na 98% ar gyfer bodau dynol) yn ddigodio (non-coding), sy'n golygu nad yw'r adrannau hyn yn gweithredu fel patrymau ar gyfer dilyniannau protein. Mae'r ddau edefyn o DNA yn rhedeg i gyfeiriadau dirgroes i'w gilydd ac felly maent yn wrthgyfochrog. Ynghlwm wrth bob siwgr mae un o bedwar math o fasau niwcleobaidd (neu fasau). Dilyniant y pedwar bas niwcleobaidd hyn ar hyd yr asgwrn cefn sy'n amgodio gwybodaeth enetig. Mae edefynnau RNA yn cael eu creu gan ddefnyddio edefynnau DNA fel templed mewn proses a elwir yn drawsgrifio, lle mae basau DNA yn cael eu cyfnewid am eu basau cyfatebol ac eithrio yn achos thymin (T), y mae RNA yn amnewid uracil (U) ar ei gyfer. ^[3] O dan y cod genetig, mae'r edefynnau RNA hyn yn pennu dilyniant yr asidau amino o fewn proteinau mewn proses a elwir yn drosiad.

O fewn celloedd ewcaryotig, mae'r DNA wedi'i drefnu'n adeileddau hir o'r enw cromosomau. Cyn y cellraniad nodweddiadol, mae'r cromosomau hyn yn cael eu dyblygu yn y broses o ddyblygu'r DNA, gan ddarparu set gyflawn o gromosomau ar gyfer pob epilgell. Mae organebau ewcaryotig (anifeiliaid, planhigion, ffyngau a phrotistiaid) yn storio'r rhan fwyaf o'u DNA y tu mewn i gnewyllyn y gell fel DNA cnewyllol, a rhai yn y mitocondria fel DNA mitocondriaidd neu mewn cloroplastau fel DNA cloroplast.^[4] Mewn cyferbyniad, mae procaryotau (bacteria ac archaea) yn storio'u DNA yn y sytoplasm yn unig, mewn cromosomau crwn. Mae proteinau cromatin, fel histonau, yn cywasgu ac yn trefnu DNA o fewn cromosomau ewcaryotig. Mae'r adeileddau cywasgu hyn yn arwain y rhyngweithiadau rhwng DNA a phroteinau eraill, gan helpu i reoli pa rannau DNA sy'n cael eu trawsgrifio.

1. ↑ Molecular Biology of the Cell (arg. 6th). Garland. 2014. t. Chapter 4: DNA, Chromosomes and Genomes. ISBN 978-0-8153-4432-2.
2. ↑ "DNA". Basic Biology. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 Ionawr 2017.
3. ↑ "Uracil". Genome.gov (yn Saesneg). Cyrchwyd 21 Tachwedd 2019.
4. ↑ iGenetics. New York: Benjamin Cummings. 2001. ISBN 0-8053-4553-1.