Feneswela

Feneswela

Gweriniaeth Folifaraidd Feneswela República Bolivariana de Venezuela (Sbaeneg)
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad
Enwyd ar ôl	Simón Bolívar, Fenis
Prifddinas	Caracas
Poblogaeth	28,515,829
Sefydlwyd	5 Gorffennaf 1811 (oddi wrth Sbaen) 29 Mwrth 1845 (Cydnabod)
Anthem	Gogoniant i'r Dewrion
Pennaeth llywodraeth	Nicolás Maduro
Cylchfa amser	UTC−04:00, America/Caracas
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Sbaeneg, Iaith Arwyddo Feneswela
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	De America, America Sbaenig, Ibero-America, America Ladin, Cytundeb Masnach Rydd y G3
Arwynebedd	912,050 km²
Gerllaw	Cefnfor yr Iwerydd
Yn ffinio gyda	Colombia, Brasil, Gaiana, Gweriniaeth Dominica, Trinidad a Thobago, Sant Kitts-Nevis, Dominica, Sant Lwsia, Sant Vincent a'r Grenadines, Grenada, Brenhiniaeth yr Iseldiroedd, Unol Daleithiau America, Ffrainc, y Deyrnas Unedig, Puerto Carreño
Cyfesurynnau	8°N 67°W
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Cangen Gweithredol Genedlaethol
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Cenedlaethol Feneswela
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Feneswela
Pennaeth y wladwriaeth	Nicolás Maduro, Juan Guaidó
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Arlywydd Feneswela
Pennaeth y Llywodraeth	Nicolás Maduro
Arian	sofren bolifar
Cyfartaledd plant	2.365
Mynegai Datblygiad Dynol	0.691
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yn Ne America yw Feneswela^[1] (Sbaeneg: Venezuela). Yr enw swyddogol yw Gweriniaeth Folifaraidd Feneswela (Sbaeneg: República Bolivariana de Venezuela), er cof am Simón Bolívar. Yng nghyfrifiad diwethaf y wlad roedd ei phoblogaeth oddeutu 28,515,829 (2019).

Lleolir y wlad ar arfordir gogleddol De America, sy'n cynnwys tirfas cyfandirol a llawer o ynysoedd ac ynysoedd ym Môr y Caribî.^[2] 916,445 km ² (353,841 metr sgwâr) yw ei harwynebedd. Y brifddinas, a'r dref fwyaf yw Caracas.

Yn y gogledd mae'n ffinio â Môr y Caribî a Chefnfor yr Iwerydd; i'r gorllewin mae'n rhannu ffin â Colombia, a Brasil yn y de, Trinidad a Tobago i'r gogledd-ddwyrain ac i'r dwyrain gyda Guyana. Mae llywodraeth Feneswela'n hawlio Guayana Esequiba ond anghytuna Guyana gyda hynny.^[3] Gweriniaeth arlywyddol ffederal yw Feneswela, sy'n cynnwys 23 talaith, y Brifddinas a dibyniaethau ffederal sy'n cwmpasu nifer o ynysoedd. Mae Venezuela ymhlith y gwledydd mwyaf trefol yn America Ladin.^[4] Trigai'r mwyafrif llethol o Feneswelaiaid yn ninasoedd y gogledd ac yn y brifddinas, yn hytrach na'r wlad.

Gwladychwyd tiriogaeth Feneswela gan Sbaen ym 1522 yng nghanol gwrthwynebiad cryf y bobl frodorol. Yn 1811, daeth yn un o'r tiriogaethau Sbaenaidd-Americanaidd cyntaf i ddatgan annibyniaeth oddi ar y Sbaenwyr gan ffurfio rhan neu adran o Weriniaeth ffederal gyntaf Colombia (a elwir yn hanesyddol yn Gran Colombia). Fe wahanodd fel gwlad sofran lawn ym 1830. Yn ystod y 19g, dioddefodd Feneswela gythrwfl gwleidyddol ac awtocratiaeth, gan unbeniaid milwrol rhanbarthol a pharhaodd y drefn hon tan ganol yr 20g. Ers 1958, mae'r wlad wedi cael cyfres o lywodraethau democrataidd, ac mae hyn yn eithriad mewn cyfandir lle rheolwyd y rhan fwyaf o'r gwledydd gan unbenaethau milwrol, a nodweddwyd y cyfnod gan ffyniant economaidd.

Arweiniodd sioc economaidd y 1980au a'r 1990au at argyfyngau gwleidyddol mawr ac aflonyddwch cymdeithasol eang, gan gynnwys terfysgoedd Caracazo ym 1989, dau ymgais i geisio coups milwrol ym 1992, ac uchelgyhuddo Llywydd am ysbeilio arian cyhoeddus ym 1993. Gwelodd y cwymp mewn hyder yn y pleidiau presennol etholiad arlywyddol Veneswela 1998, catalydd y Chwyldro Bolifaraidd, a ddechreuodd gyda Chynulliad Cyfansoddol ym 1999, lle cadarnhawyd Cyfansoddiad newydd Feneswela. Cafodd polisïau lles cymdeithasol poblogaidd y llywodraeth eu cryfhau gan brisiau olew uchel,^[5] cynyddu gwariant cymdeithasol dros dro,^[6] a lleihau anghydraddoldeb economaidd a thlodi ym mlynyddoedd cynnar y gyfundrefn. Roedd cryn anghydfod yn etholiad arlywyddol Feneswela yn 2013 gan arwain at brotest a sbardunodd argyfwng arall ledled y wlad, sy'n parhau hyd heddiw (2021).^[7]

Mae Venezuela yn wlad sy'n datblygu ac yn 113 ar y Mynegai Datblygiad Dynol. Mae ganddi'r cronfeydd olew mwya'r byd ac mae wedi bod yn un o brif allforwyr olew y byd. Yn flaenorol, roedd y wlad yn allforiwr annatblygedig o nwyddau amaethyddol fel coffi a choco, ond daeth olew yn gyflym i ddominyddu allforion a refeniw'r llywodraeth. Arweiniodd polisïau gwael y llywodraeth deiliadol at gwymp economi gyfan Venezuela.^[8][9] Mae'r wlad yn cael trafferth gyda gorchwyddiant (hyperinflation) uwch nag erioed,^[10][11] prinder nwyddau sylfaenol,^[12] diweithdra,^[13] tlodi,^[14] afiechyd, marwolaethau plant, diffyg maeth a throseddau difrifol.

Effaith hyn oedd gweld mwy na thair miliwn o bobl yn ffoi o'r wlad.^[15] Erbyn 2017, datganwyd bod Feneswela yn ddrwgdalwr oherwydd ei dyled ariannol gan asiantaethau statws credyd.^[16][17] Mae'r argyfwng yn Venezuela wedi cyfrannu at sefyllfa hawliau dynol sy'n dirywio'n gyflym, gan gynnwys carcharu mympwyol, llofruddiaethau ac ymosodiadau ar eiriolwyr hawliau dynol. Mae Feneswela'n aelod siarter o'r Cenhedloedd Unedig, OAS, UNASUR, ALBA, Mercosur, LAIA ac OEI.

1. ↑ Geiriadur yr Academi, [Venezuela].
2. ↑ "Constitución de la República Bolivariana de Venezuela" (PDF). Ministry of Education. 15 December 1999. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 1 Hydref 2013. Cyrchwyd 19 Mawrth 2013.
3. ↑ "Geneva Agreement, 17 February 1966" (PDF). United Nations.
4. ↑ "Annex tables" (PDF). World Urbanization Prospects: The 1999 Revision. United Nations. Cyrchwyd 13 Mawrth 2007.
5. ↑ "The Legacy of Hugo Chavez and a Failing Venezuela". Wharton Public Policy Initiative. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 April 2019. Cyrchwyd 16 Mai 2020.
6. ↑ Smilde, David (14 Medi 2017). "Crime and Revolution in Venezuela". NACLA Report on the Americas 49 (3): 303–308. doi:10.1080/10714839.2017.1373956. ISSN 1071-4839. "Finally, it is important to realize that the reductions in poverty and inequality during the Chávez years were real, but somewhat superficial. While indicators of income and consumption showed clear progress, the harder-to-change characteristics of structural poverty and inequality, such as the quality of housing, neighborhoods, education, and employment, remained largely unchanged."
7. ↑ 남민우, 기 (2 Mai 2018). 朝鮮日報 (The Chosun Ilbo) (yn Coreeg) http://news.chosun.com/site/data/html_dir/2018/05/02/2018050201490.html. Cyrchwyd 22 Mai 2018. Venezuela's fall is considered to be mainly caused by the populist policy Missing or empty |title= (help)
8. ↑ "Fuel subsidies have contributed to Venezuela's economic crisis". www.chinadialogue.net. 29 Mawrth 2016.
9. ↑ Scharfenberg, Ewald (1 Chwefror 2015). "Volver a ser pobre en Venezuela". El Pais. Cyrchwyd 3 Chwefror 2015.
10. ↑ Rosati, Andrew (9 Hydref 2018). "Venezuela's 2018 Inflation to Hit 1.37 Million Percent, IMF Says". Bloomberg.com. Cyrchwyd 9 Hydref 2018.
11. ↑ "IMF sees Venezuela inflation at 10 million percent in 2019". Reuters. 9 Hydref 2018. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-01-26. Cyrchwyd 2021-10-31 – drwy in.reuters.com.
12. ↑  • Gillespie, Patrick (12 April 2016). "Venezuela: the land of 500% inflation". CNNMoney. Cyrchwyd 17 Ionawr 2017.
13. ↑ "Chamber of Commerce: 80% of Venezuelans are in poverty". El Universal. 1 April 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 April 2016. Cyrchwyd 4 April 2016.
14. ↑ Herrero, Ana Vanessa; Malkin, Elisabeth (16 Ionawr 2017). "Venezuela Issues New Bank Notes Because of Hyperinflation". The New York Times. Cyrchwyd 17 Ionawr 2017.
15. ↑ "Number of refugees and migrants from Venezuela reaches 3 million". UNHCR. 8 Tachwedd 2018. Cyrchwyd 6 Chwefror 2019.
16. ↑ Gillespie, Patrick (14 Tachwedd 2017). "Venezuela just defaulted, moving deeper into crisis". CNNMoney. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2017.
17. ↑ "Venezuela in 'selective default'". BBC News. 14 Tachwedd 2017. Cyrchwyd 15 Tachwedd 2017.