Gnostigiaeth

Mudiad crefyddol yn seiliedig ar athroniaeth gyfrinol a flodeai yng nghanrifoedd cyntaf Cristnogaeth oedd Gnostigiaeth. Gelwir ei phleidwyr yn Nostigiaid.

Nodwedd amlycaf y Gnostigiaid oedd eu cred yn y gnosis (gair Groeg sy'n golygu 'gwybodaeth'). Roedd y gnosis yn ddatguddiad cyfrinol o'r realiti dwyfol a roddwyd i ddisgyblion Gnostig gan Dduw. Roedd y gnosis yn sicrhau Iachawdwriaeth i'r credadun hefyd.

Amlygai Gnostigiaeth ei hun mewn sawl ffordd ac roedd yn cynnwys elfennau a fenthyciwyd o arferion a defodau hud paganiaid yr Henfyd ac yn arbennig felly crefydd Mesopotamia, Persia a'r Hen Aifft. Gellid ei hystyried ar un ystyr yn barhâd Cristnogol, neu led-Gristnogol, o gyfrin-grefyddau (e.e. Mithräeth ac Isis) yn ystod y blynyddoedd olaf o'r Ymerodraeth Rufeinig. Nid un mudiad â chorff canolog yn ei reoli oedd Gnostigaieth ond yn hytrach gasgliad o grwpiau llai. Roedd Cristnogion uniongred a Thadau'r Eglwys fel Tertullian yn eu hystyried yn hereticiaid ac yn eu collfarnu'n hallt.

Roedd ganddynt fyd-olwg deuoliaethol: Duw oedd Daioni a'r byd materol yn Ddrygioni. Roeddynt yn gwrthod dynoldeb Crist ac yn credu yn ei ddwyfoldeb yn unig. Credant fod Crist fel ymgnawdoliad o Dduw wedi'i anfon i'r byd er mwyn achub 'gronynnau' o ysbryd (yr enaid, fwy neu lai) oedd wedi'u dal yn y cnawd a'u dallu ganddo. Credent ar ddiwedd y byd y bydd Duw yn anfon Gwaredwr a fydd yn dryllio teyrnas Drygioni am byth.

Cafodd Gnostigiaeth ddylanwad mawr ar enwad y Manicheiaid a gwelir ei hôl ar rai o heresïau mawr yr Oesoedd Canol yn ogystal.

• Wolfgang Kosack: Geschichte der Gnosis in Antike, Urchristentum und Islam. Texte, Bilder, Dokumente. 525 Seiten. Verlag Christoph Brunner, Basel 2014. ISBN 978-3-906206-06-6 [1]^{[dolen farw]}