Penda

Penda
Ffenestr liw yn Eglwys Gadeiriol Caerwrangon yn dangos marwolaeth Penda
Ganwyd	c. 606
Bu farw	15 Tachwedd 655  Cock Beck
Dinasyddiaeth	Mersia
Galwedigaeth	brenin neu frenhines
Swydd	brenin Mersia, brenin Wessex
Tad	Pybba of Mercia
Priod	Cynewise
Plant	Wulfhere of Mercia, Æthelred of Mercia, Peada of Mercia, Merewalh, Cyneburh, Cyneswith, Eadburh of Bicester, Edith of Aylesbury, Wilburga of Mercia
Llinach	Iclingas

Roedd Penda (bu farw 15 Tachwedd, 655 yn frenin teyrnas Eingl-Sacsonaidd Mersia o 626 hyd ei farwolaeth. Yn fab i Pybba, brenin Mersia, roedd yn un o frenhinoedd paganaidd olaf yr Eingl-Sacsoniaid, ac yn nodedig am gyngheirio gyda nifer o frenhinoedd Cymreig i wrthwynebu Northumbria. Ymddengys yn y traddodiadau Cymreig fel Panna ap Pyd.

Ffurfiodd Penda gynhrair gyda brenin Gwynedd, Cadwallon ap Cadfan, i ymosod ar Northumbria yn 633, a lladdwyd Edwin, brenin Northumbria ym Mrwydr Meigen gan roi meddiant ar Northumbria i Cadwallon a Penda. Mae'n debyg mai Cadwallon oedd arweinydd y cynghrair yma, ond pan laddwyd ef y flwyddyn wedyn, parhaodd Penda i ymgyrchu yn erbyn Northumbria, gan ladd Oswallt, brenin Northumbria ym mrwydr Maes Cogwy (Maserfield) naw mlynedd yn ddiweddarach. Sefydlodd ei hun fel y mwyaf grymus o'r brenhinoedd Eingl-Sacsonaidd; gorchfygodd Dwyrain Anglia a gyrrodd frenin Wessex i alltudiaeth. Yn 655 roedd yn ymgyrchu yn erbyn Brynaich mewn cynghrair ag olynydd Cadwallon fel brenin Gwynedd, Cadafael ap Cynfeddw. Gyda'r gelyn gerllaw, ymadawodd Cadafael a'i fyddin yn y nos, gan ennill iddo'i hun y llysenw "Cadafael Cadomedd". Gorchfygwyd Penda ym Mrwydr Winwaed a'i ladd.

Dilynwyd ef fel brenin rhan ddeheuol Mersia gan ei fab Peada, tra bu rhan ogleddol y deyrnas dan reolaeth Northumbria am gyfnod.

Mae awgrym mewn barddoniaeth Gymraeg ei fod hefyd wedi bod mewn cynghrair a'r brenin Cynddylan, gan fod cyfeiriad ym marwnad Cynddylan at ei barodrwydd i ddod ar alwad "mab Pŷb"; cyfeiriad mae'n ymddangos at Penda, mab Pybba.

Enwyd Llannerch Banna ym Maelor Saesneg ar ei ôl.