New York (stat)

Al stat ad New York (a s lèś /n(ɪ)u ˈjɔ(ə)ɹk/ in ingléś, scólta'l chè) 'l è 'n stat di Stat Unî ch'al s cata in dla còsta èst dla nasiòṅ. Al s è unî a la federasiòṅ in dal 1788.

Al cunfìna a nòrd c'n al Cànada, a èst c'n al Vermònt, c'n al Massachusetts e c'n al Connecticut e a sud c'n al New Jersey e cun la Pennsylvania. Al spartìs un bōrd marìtim su 'l Ucéan Atlàntic c'n al Rhode Island a èst ad Long Island. 'L è divìś in ssanta-dū cuntèi e in nuvsènt-nuantaquàtar cumùṅ.

Al mùcia sù dagnóra vint migliòṅ 'd abitànt (c'n un 65,8% ad biànc, un 7,3% 'd aśiàtic e 'n 15,9% ad négar, stand a i dat dal 2010) par na superfìsi ad 141.205 km². Al ciàpa 'l sò nóm in unōr dal duca 'd York 'd in alóra che pò al sarév dvintâ rè c'n al nóm ad Jàcum II, marè dl'ultma regìna catòlica 'd Inghiltèra, la Marìa ad Mòdna. Gl'ingléś i ìvan cambiâ nóm a la culògna dòp avér-la tòlta da gl'ulandéś ch'i ìvan fundâ la sità 'd New York ciamànd-la Nieuw Amsterdam.

La capitàl l'è Albany ma la sò sità più impurtànta 'l è New York ch'la mùcia sù òt migliòṅ e mèś 'd abitànt a 'l incìrca. Àtar sènt'r impurtànt i èṅ, in d'l órdan, Buffalo, Rochester, Yonkers e Syracuse ch'i pàsan tut i sènt-quarantamìla abitànt. Lung al cunfìn canadéś a gh'è dū lâg bèi grôs, al lâg Erie e 'l lâg Untàri, culegâ fra lōr par via dal fiùm Niagàra, qvél ch'al dà vita a 'l cascàdi dal Niagàra (spartìdi c'n al Cànada), dimóndi famóśi da 'n punt ad vista turìstic acsè cuma la piàsa Times Square e 'l parc Central Park.

Al sò mòt in latìn 'l è „Excelsior“ (Più in élt) mént'r al sò scutmàj 'l è „The Empire State“ (Al stat impēr). Da 'l 1810 in avànti al stat ad New York 'l è sèmpar stâ 'l più pupulâ dla federasiòṅ ma c'n al pasàr dal tèmp 'l è stâ pasâ prima par la Califòrgna (in di an Ssanta) e pò da 'l Tèxas (in di an Nuànta).

In dgl'elesiòṅ p'r elèś'r al presidènt di Stat Unî in fiṅ a 'l 1984 al stat al vutàva demucràtic o republicàṅ a secónd di caś ma pò 'l è pasâ decìś da la banda di demucràtic tant ch'in di ultmi sinc vutasiòṅ al GOP chè 'l à ciapâ di distàc ch'i andàvan da 'l 25% a 'l 30% a 'l incìrca. Al sò guvernadōr, da 'l 2011, 'l è 'l demucràtic Andrew Cuomo.

La sità 'd New York la fà la vóś grôsa in d'l ecunumìa dal stat esénd al sèntar bancàri, finansiàri e dal cumunicasiòṅ più impurtànt di Stat Unî, cun la bórsa americàna ch'la s cata a Manhattan in dla Wall Street. Al sò PIL 'l è 'l tèrs dla nasiòṅ dòp qvél dla Califòrgna e dal Tèxas. In agricultùra in dal stat ad New York a s sòna sù di póm specialmènt.

• (EN) Al sit ufisiàł