Burdina

Burdina
26 Manganesoa ← Burdina → Kobaltoa
26 Fe                                                                                                                                                                                                                                           Taula periodikoa
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakia	Burdina, Fe, 26
Serie kimikoa	Trantsizio-metalak
Taldea, periodoa, orbitala	8, 4, d
Masa atomikoa	55,845 g/mol
Konfigurazio elektronikoa	Ar 4s4 3d6
Elektroiak orbitaleko	2, 8, 14, 2
Propietate fisikoak
Egoera	solidoa (ferromagnetikoa)
Dentsitatea	(0 °C, 101,325 kPa) 7874 g/L
Urtze-puntua	1811 K (1538 °C, 2800 °F)
Irakite-puntua	3134 K (2861 °C, 5182 °F)
Urtze-entalpia	13,8 kJ·mol−1
Irakite-entalpia	349,6 kJ·mol−1
Bero espezifikoa	(25 °C) 13,81 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k T/K } 1890 2091 2346 2679 3132
Propietate atomikoak
Kristal-egitura	kubikoa, gorputzean zentratua
Oxidazio-zenbakia(k)	6, 5, 4, 3, 2, 1
Elektronegatibotasuna	1,83 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala	1.a: 762,5 kJ/mol 2.a: 1561,9 kJ/mol 3.a: 2957 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)	140 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)	156 pm
Erradio kobalentea	125 pm
Van der Waalsen erradioa	- pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa	(300 K) 80,2
Soinuaren abiadura	(293,15 K) 4910 m/s
Isotopo egonkorrenak
Burdinaaren isotopoak iso UN Sd-P D DE (MeV) DP 54Fe 5,8% >3.1×1022 u ε ? 54Cr 55Fe Sintetiko 2,73 urte ε 0,231 55Mn 56Fe 91,72% Fe egonkorra da 30 neutroirekin 57Fe 2,2% Fe egonkorra da 31 neutroirekin 58Fe 0,28% Fe egonkorra da 32 neutroirekin 59Fe Sintetiko 44,503 e β- 1,565 59Co 60Fe Sintetiko 1,5x106 urte β- 3,978 60Co

Burdina^[1] elementu kimiko bat da, Fe ikurra (Ferrum, latinezko izena) eta 26 zenbaki atomikoa dituena. Taula periodikoko 8. taldean kokatua dago eta trantsizio metalen lehen seriean aurkitzen da. 8.taldeko elementuek bezala, burdina hainbat oxidazio egoera izan ditzake, 0tik +6 -rako oxidazio egoera posibleak dira baina ohikoenak +2 eta +3 oxidazio egoerak dira. Burdinezko gainazalak gris kolorea izaten dute baina normalean atmosferako oxigenoarekin erreakzionatzen du, burdina oxido hidratatuak emateko.^[2]

Bere masa dela eta, trantsizio-metal hau lurrazalean dagoen elementu ugarienetakoa da, elementu kimiko guztien artean laugarrena ugaritasunari dagokionez, osotasunaren % 5a. Bere ugaritasuna planeta harritsuetan, izar pisutsuetan ematen diren fusio-erreakzioengatik agertzen da. Unibertsoan paper berezi eta garrantzitsua betetzen duen elementua dugu.

Lurreko nukleoa burdin eta nikelez osatua dago, eta bere errotazioak Lurraren eremu magnetikoa sortzen du.

Bestalde, burdina historikoki ere garrantzitsua izan dugu (izan ere, oraindik metalurgia industriaren oinarria da), historiako aro bati erreferentzia egin arte: «Burdin Aroa».

Burdinak biologia mailan garrantzi handia du, oxigenoarekin konplexuak eratzen ditu hemoglobina eta mioglobinan. Burdinaren konplexuen bidez, oxigenoa garraia daiteke.^[3]

1. ↑ Euskaltzaindiaren arabera burdina erabili behar da, eta ez *burni
2. ↑ «Atomic Weights of the Elements 2013 (IUPAC Technical Report)» Chemistry International 38 (3-4) 2016-01-01  doi:10.1515/ci-2016-3-414. ISSN 1365-2192. (Noiz kontsultatua: 2019-04-01).
3. ↑ (Ingelesez) Meynard, Delphine; Babitt, Jodie L.; Lin, Herbert Y.. (2014-01-09). «The liver: conductor of systemic iron balance» Blood 123 (2): 168–176.  doi:10.1182/blood-2013-06-427757. ISSN 0006-4971. PMID 24200681. PMC PMC3888285. (Noiz kontsultatua: 2019-04-01).