Errepublika

Errepublika^[1][2] bat (latinezko rēs pūblica, gauza ofizial, gauza publiko edo publiko; zatiak direlarik rēs gauza eta pūblica publico) estatuaren antolamendu mota bat da, zeinaren autoritate gorena ez baita monarka bat edo beste agintari bat, aristokrazian, parlamentarismoan, oligarkian edo gisakoetan den bezala. Aro garaikideko errepubliketan, presidenteak ordezkatzen du estatuburuaren irudia.

Errepublika terminoa K.a. 500. urtean sortu zen lehen aldiz Erroman, baina denborarekin hitzak zenbait esanahi aldaketa izan ditu. Hasieran, rēs pūblica termino latinoak «demokraziaren forma partziala» adierazten zuen, Erroman, K.a. 500. urtetik K.a. 27ra ezagutu zen moduan. Erromako lehen demokrazia partzial hartan, Erromako Senatuan aulki guztiak zituen klase aristokratikoaren edo patrizioen boterea kontsulatuaren erakundeak kontrolatu zuen, herritar libreek edo plebeak urtero aukeratzen zituzten bi kontsulen bitartez. Hitzaren antzinako erromatar definizioa aski aldatua dago erabilera modernoan, non ez baita uste lidergo posizioak «klase menderatzailera» mugatu behar direnik.^[3]

Ez dira nahastu behar errepublika modernoak eta zuzeneko demokraziaren (grekozko δμοκρροία, demokratía, herriaren boterea; eta hori δñμος, demos, herria eta ρκάοος, krátos, boterea) antzinako errepublikak, zeren eta printzipio desberdinen araberakoak baitira: errepublika modernoak legearen aginte dira, eta zuzeneko demokraziak esan nahi du herriaren agintea. Hauek dira zuzeneko demokraziaren eta ordezkaritza errepublikaren arteko bi desberdintasun nagusiak: lehenik, ordezkaritza errepublika batean gobernu ahalmena herritar kopuru txiki bati eskuordetzen zaio, herriak hautatuta; bigarrenik, ordezkaritza errepublikak herritar kopuru handiagoa eta lurralde hedadura handiagoa har ditzake.^[4][5]

Estatu Batuetako ingelesean, errepublikaren definizioa gobernu modu zehatz bati buruzkoa ere izan daiteke, non hautatutako pertsonek herritarren multzoa ordezkatzen baitute,^[6] eta errepublikak zuzenbide estatuaren arabera boterea erabiltzen baitu, konstituzio bat aintzat hartuta, botere banaketa zehatz batekin, herritarrek aukeratutako estatuburu batekin, eta norbanakoaren eskubideak errespetatuta, hau da, errepublika konstituzional^{[7][8][9][10]} edo ordezkaritzako demokrazia bat.^[11]

Ordezkapenezko lehenengo errepublika Ameriketako Estatu Batuak izan ziren, independentzia gerraren ondoren konfederazio gisa sortu zena, eta, gero, errepublika konstituzional federal libre eta zuzenbidezkoa gisa birformulatu zena, garaiko kontzeptu berriak ezarriz, hala nola botere banaketa. Printzipio hori antzinako demokrazietan inspiratzeaz gain, Montesquieuren teoriekin hobetu zelarik, ingeles parlamentarismoaren ordezkapen sistemarekin batera, esan daiteke Estatu Batuetan sortu zirela konstituzio idatzi baten ideia, presidentzialismoa eta justizia independentea.^[4]

1. ↑ Euskaltzaindia. «Bilaketa > errepublika» Euskaltzaindiaren Hiztegia (www.euskaltzaindia.eus) (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
2. ↑ Euskaltzaindia. «Bilaketa > errepublika» Lexikoaren Behatokia (lexikoarenbehatokia.euskaltzaindia.eus) (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
3. ↑ (Ingelesez) Dey, Rakesh. (2020-07-12). «How Democratic Was the Roman Republic and Empire?» International Journal of Scientific and Research Publications (IJSRP) 10 (7): 514-519.  doi:10.29322/ijsrp.10.07.2020.p10355. ISSN 2250-3153. (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
4. ↑ ^{a b} (Ingelesez) García-Trevijano, Antonio. (2009). A pure theory of democracy. Lanham: University Press of America ISBN 978-0761848561. OCLC .435421569.
5. ↑ (Ingelesez) Madison, James. (1787). «The Union as a Safeguard Against Domestic Faction and Insurrection» Federalist n. 10 - The Federalist Papers: Primary Documents in American History (Research Guides at Library of Congress (web.archive.org)) (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
6. ↑ (Ingelesez) «Republic, definition & meaning» Merriam-Webster (web.archive.org) 2024-01-06 (Noiz kontsultatua: 2024-04-08).
7. ↑ (Ingelesez) Woodburn, James Albert. (1916). American politics. The American republic and its government. New York: G.P. Putnam's Sons OCLC .2511257.
8. ↑ (Ingelesez) Scheb, John M.; Sharma, Hemant. (2023). An introduction to the American legal system. Frederick: Aspen Publishing ISBN 978-1543858228. OCLC .1375105443.
9. ↑ (Ingelesez) Allan, Trevor R. S.. (2003). Constitutional Justice: A Liberal Theory of the Rule of Law. Oxford University Press ISBN 978-0199267880. OCLC .1261259954 (Noiz kontsultatua: 2024-04-08).
10. ↑ (Ingelesez) Peacock, Anthony Arthur. (2010). Freedom and the Rule of Law. Rowman & Littlefield ISBN 978-0739136188. OCLC .659560668 (Noiz kontsultatua: 2024-04-08).
11. ↑ (Ingelesez) «From Alexander Hamilton to Gouverneur Morris, 19 May 1777» Founders Online (web.archive.org) 2023-12-03 (Noiz kontsultatua: 2024-04-08).