Back Han-dinastie AF Han-Dynastie ALS የሃን ሥርወ መንግሥት AM Dinastía Han AN سلالة هان الحاكمة Arabic عيلة خان ARZ হান ৰাজবংশ AS Dinastía Han AST Han sülaləsi AZ هان سولالهسی AZB
| Han dinastia 漢朝 | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| K.a. 206 – k. o. 220 | |||||||||||
| Monarkia | |||||||||||
 Han dinastiaren lurrak K.a. 87 inguruan | |||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Hiriburua | Chang'an(K.a. 206 BC – k. o., 190–195) Luoyang(25–190, 196) Xuchang(196–220) | ||||||||||
| Biztanleria | K. o. 2an 57.671.400 | ||||||||||
| Azalera | K.a. 50ean 6.000.000 km² | ||||||||||
| Kultura | |||||||||||
| Hizkuntza(k) | Antzinako txinera | ||||||||||
| Erlijioa | Taoismo, Konfuzianismo, Txinatar erlijioa | ||||||||||
| Historia | |||||||||||
| |||||||||||
Han dinastia (txinera tradizionalez: 漢; txinera sinplifikatuz: 汉; pinyinez: Hàn Cháo; Wade–Giles: Han Ch'au) nagusi izan zen Txinan K.a. 202. urtetik 220. urtera. Qin dinastia (K.a. 221–207) izan zen bere aurretik, eta ondoren Hiru Erresumen garaia (220–280). Liu Bangek sortu zuen, Qin dinastiako azken enperadorearen aurka matxinatu zen nekazaria, eta historian zehar hogeita zortzi Han enperadore eman zituen Txina gobernatzeko. Lau mende baino gehiago iraun zuen haren nagusitasunak, eta Txinako historiaren barruan urrezko arotzat jotzen da garai hori.[1] Garai horren prestigioa ikusita, Txinan gehiengoa den talde etnikoko kideek «Han jendetzat» dute beren burua.[2]
Konfuzianismoa estatuaren filosofia ofizial bihurtu zen, eta haren boterepean txineraren dialekto ugariak bateratu ziren. Garai hartan, nekazaritzak aurrera egin zuen, ureztatze lan handiak egin baitziren, eta merkataritzak ere bai. Biztanleria 50 milioi biztanle izatera iritsi zen eta Chang'an (txinera tradizionalez: 长安) hiriburua bere garaiko metropolirik handiena izan zen.
Han dinastiaren garaian aurrerapen intelektual, literario, artistiko eta zientifiko handiak izan ziren. Azpimarratzekoa da idazteko paperaren asko hobetu zela. Sima Qian (txinera tradizionalez: 司馬遷; txinera sinplifikatuz: 司马迁; pinyinez: Sīmǎ Qiān; Wade–Giles: Ssu-ma Ch'ien) historialariak bere Shiji edo oroitzapen historikoetan, legendazko subirano askoren garaiko genealogia, biografia eta kronikak ematen zituen, Han Wudi enperadorearen garaira arte (K.a. 141 - K.a. 87). Aldi horretan ezarri zituen Liu Bangek Txinako azterketa inperialak, bi mila urtez iraun zutenak.[3]
Dinastiaren indar militarrak Zetaren Bidea ziurtasunez egin ahal izatea lortu zuen, eta horren bitartez ere Erromatar Inperioarekin harreman zuzena izan zuten. Txinako kronikek azaltzen dutenez, 166an Luoyangen, Erromaren enbaxada bat hartu zutela. Txinak, dinastia honen garaian, eragin handi bat izan zuen Vietnamen, Erdialdeko Asian, Mongolian eta Korean. Inperioa mendebalderantz hedatu zen, Tarim arroraino iritsi arte, egungo Xinjiang eskualde autonomoan. Txinako armadek Vietnam eta Korea iparraldeko zati batzuk berenganatu zituzten K.a. II. mendearen amaieran, nahiz eta Handarrek oso gutxi kontrolatu eskualde periferikoak. Txinatik kanpoko tokiko botereekin bakea ziurtatzeko, Handarrek zerga sistema onuragarri bat garatu zuen. Txinatar ez ziren populazioen estatuei autonomia bat onartzen zieten, trukean Han dominazioaren onarpen sinbolikoa aitortuta. Zerga loturak goi klaseen arteko ezkontza itunen bidez eta aldizkako opari eta ondasun trukeen bidez baieztatu eta indartu zituzten.
Administrazio boteretsuaren alderdi ezberdinen arteko tentsioek, Han dinastiaren gainbehera ekarri zuten. Enperadorea Henan probintzian erbesteratu zen, errege boterea hiru buruzagi militarrek hartu zuten bitartean: Cao Cao ―Han hiriburuko eskualdea, iparraldean―, Sun Quan ―hegoaldeko eskualdea― eta Liu Bei ―Sichuan herrialdea―. Lurralde haiek Txina gobernatuko zuten Hiru Erresuma gisa eratuko ziren, Handarren agintearen ondoren.
- ↑ Zhou 2003, 34. orr. .
- ↑ Schaefer 2008, 279. orr. .
- ↑ (Frantsesez) Kamenarović, Ivan P.. (2010). La Chine classique. Paris: Les Belles lettres ISBN 978-2251410111. OCLC .862980167.