Protoi

Protoi
Protoiaren quark-egitura. Quark bakoitzaren kolore-karga ausazkoa da, baina hiru koloreek presente egon behar dute. Quarken arteko indarrak gluoiek kudeatzen dituzte.
Sailkapena	Barioia[1]
Konposaketa	2 u quark, d quark 1
Estatistika	Fermionikoa
Elkarreraginak	grabitazioa, elektromagnetiko, elkarrekintza ahula, elkarrekintza bortitza
Ikurra	, , N+
Antipartikula	Antiprotoia
Teorizatua	William Prout (1815)
Aurkitua	Ernest Rutherford (1917–1919, izen ematea, 1920) 1920
Masa inbariantea	1.672621777(74)×10−27 kg[2] 938.272046(21) MeV/c2[2] 1.007276466812(90) u[2]
Bataz besteko bizitza	>2.1×1029 urte (egonkorra)[3]
Karga elektrikoa	+1 e 1.602176565(35)×10−19 C[2]
Kargaren erradioa	0.8775(51) fm[2]
Dipolo elektrikoaren momentua	<5.4×10−24 e·cm
Polarizagarritasun elektrikoa	1.20(6)×10−3 fm3
Momentu magnetikoa	+1 e 1.602176565(35)×10−19 C[2]
Polarizagarritasun magnetikoa	1.9(5)×10−4 fm3
Espina	1⁄2
Isoespina	1⁄2
Paritatea	+1
Kondentsatua	I(JP) = 1⁄2(1⁄2+)

Protoia (p edo p⁺) nukleoko partikula subatomiko bat da, karga elektriko positiboa duena. Haren karga oinarrizko karga-unitatea da: 1,602×10⁻¹⁹C.

Atomo batek bere nukleoan duen protoi kopuruari zenbaki atomiko deritzo. Zenbaki atomikoak elementu kimikoa determinatzen du, elementuaren ezaugarri fisiko-kimiko asko baldintzatzen baititu. Taula periodikoan zenbaki atomikoaren arabera sailkatzen dira elementu kimikoak.^[4]Protoi hitza grezieratik dator (πρῶτον) eta lehena esan nahi du. Ernest Rutherford-ek 1920an hidrogeno-nukleoa izendatzeko erabili zuen. Arrazoia honakoa izan zen: Rutherford-ek, talka atomikoen bitartez, egiaztatu zuen hidrogeno-nukleoa nitrogenotik lor zitekeela.^[5] Bertatik, hidrogeno-nukleoa atomo pisutsuagoak eraikitzeko funtsa zela ondorioztatu zuen, horregatik, hain zuzen, esleitu zion hidrogeno-nukleoari "lehena" izena.

Halaber, kimikan eta biokimikan, protoi hitza hidrogeno-ioia (H⁺) adierazteko erabiltzen da. Testuinguru horretan, protoi-igorle bat azido bat da, eta protoi-hartzaile bat, basea^[6].

Protoiek, neutroiekin batera, nukleoi deritzon multzoa osatzen dute; hau da, atomoaren nukleoa osatzen duten partikulak dira. Protoi guztiek karga elektriko berdina dutenez, elkar aldaratzen dute. Hala ere, atomoen nukleoan pilatuta daude. Hori, distantzia txikietan, indar nuklear bortitzaren erakarpena aldarapen elektrostatikoa baino handiagoa delako da; beraz, protoiak trinkotu egiten dira, sakabanatu beharrean.^[7]

1. ↑ (Ingelesez) Amsler, C.; Doser, M.; Antonelli, M.; Asner, D.M.; Babu, K.S.; Baer, H.; Band, H.R.; Barnett, R.M. et al.. (2008-09). «Review of Particle Physics» Physics Letters B 667 (1-5): 1–6.  doi:10.1016/j.physletb.2008.07.018. ISSN 0370-2693. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
2. ↑ ^{a b c d e} Mohr, P.J.; Taylor, B.N. and Newell, D.B. (2011), "The 2010 CODATA Recommended Values of the Fundamental Physical Constants", National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, MD, US.
3. ↑ (Ingelesez) Buccella, F.; Miele, G.; Rosa, L.; Santorelli, P.; Tuzi, T.. (1989-12). «An upper limit for the proton lifetime in SO(10)» Physics Letters B 233 (1-2): 178–182.  doi:10.1016/0370-2693(89)90637-0. ISSN 0370-2693. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
4. ↑ R., Scerri, Eric. (2007). The periodic table : its story and its significance. Oxford University Press ISBN 9780195345674. PMC 122340314. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
5. ↑ (Ingelesez) «proton | Definition, Mass, Charge, & Facts» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-12-03).
6. ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).
7. ↑ N., Cottingham, W.. (2001). An introduction to nuclear physics. (2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 0511040466. PMC 56761496. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).