Ariwanas

Ti ariwanas ket mays a nawatiwat, a grabitasion a panakaibedbed a sistema a buklen dagiti bituen ken dagiti estelar a tidda, maysa a interestelar a pamay-an iti alingasaw ken tapok, ken nagruna ngem saan unay a maawawatan a komponente a pangpadasanna a nanaganan ti nangisit a banag.^[1][2] Ti balikas nga ariwanas ket naala manipud iti Griego a galaxias (γαλαξίας), literal a kayatna a sawen ket "nagatasan", ti maysa a panagreperensia ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas. Dagiti kas pagarigan dagiti ariwanas ket sumakop manipud dagiti ansisit nga adda dagiti basbassit ngem sangapulo a riwriw(10⁷) a bitbituen^[3] aginggana kadagiti higante nga addaan dagiti ginasut a trilion (10¹⁴) a bitbituen,^[4] a ti tunggal maysa ket palpalikmutanna ti bukod ti ariwanasna a tengnga iti masa.

Ti ariwanas ket agloan kadagiti nadumaduma a bilang dagiti bituen a sistema, dagiti bituen a rimpuok ken ti kita dagiti interestelar nga ulep. Iti nagbaetan dagitoy a banbanag ket ti maysa a naingpis nga interestelar a pamay-an iti alingasaw, tapok, ken dagiti kosmiko nga anaraar. Ti nangisit a banag ket agparang ti pannakaibilang para iti agarup a 90% iti masa kadagiti kaaduan nga ariwanas. Dagiti napalpaliiw a datos ket agipaltiing a dagiti nawatiwat unay a nangisit nga abot ket baka rumsuada iti tengnga kadagiti adu, wenno baka amin, nga ariwanas. Naipanunotan dagitoy a nagnangruna a mangiturturong iti aktibo a galaktiko a tengnga a mabirukan iti bugas kadagiti ariwanas. Ti Nagririmpuok a Bitbituen nga ariwanas ket agparang a mangisanglad iti maysa a kastoy a banag.^[5]

Ti ariwanas ket naipakasaritaan a naikategoria segun kadagiti makitkita a sukogda; a kadaywan a maitudtudo kadagiti bukodda a makitkita a morpolohia. Ti kadaywan a porma ket ti eliptiko nga ariwanas,^[6] nga adda ti basikaw nga immitlog a sukog a lawag a bariweswes. Dagiti agkusikos nga ariwanas ket nasukogda a kasla disko nga adda ti natapokan, nga agkilkillo a dagiti ima. Dagiti rinagis wenno karnarna a sukog ket naamammon dagitoy a kas dagiti rinagis nga ariwanas ken kadaywan a nagtaud manipud iti panaggulo babaen ti grabitasional a panagguyod kadagiti kaarubana nga ariwanas. Dagiti kastoy a pannakitignay a nagbaetan dagiti ariwanas, a mabalin a pagbanagan dagiti panagtitipon, a sagpaminsan nga inaramid ti naisangsangayan a panagpaadu dagiti aramid a panagporma ti bituen a magipapan dagiti agbettak a bituen nga ariwanas. Dagiti basbassit nga ariwanas ket awananda kadagiti nasupnet a patakder a maipadpatudo a kas dagiti rinagis nag ariwanas.^[7]

Adda ngata dagiti agarup a 170 bilion (1.7 × 10¹¹) nga ariwanas a mapalpaliiw a law-ang,^[8][9] ken posible nga ad-adyu pay kadagiti nawatwatiwat a teoretiko a multiberso.^[10] Kaaduan ket 1,000 to 100,000^[11] a dagiti parsec iti diametro ken kadaywan a naisina babaen ti kaadayo iti urno s iti riwriw iti parsecs (wenno megaparsecs).^[12] Ti Intergalaktiko a limbang (ti limbang a nagbaetan dagiti ariwanas) ket napnoda kadagiti naingpis nga alingasaw iti natimbengan a densidad iti basbassit ngem maysa nga atomo iti tunggal maysa a kubiko metro. Kaaduan kadagiti ariwanas ket naurnosda kadagiti pagurnosan iti asosasion nga ammo a kas dagiti grupo ken rimpuok, a daytoy ket, a kadawyan daytoy nga agbalin dagiti dakdakkel a nalatak a rimpuok. Iti kadakkelan a gantingan, dagitoy nga asosasion ket sapasap dagitoy a maur-urnos kadagiti sabanas ken pilamento, a napalikmutan babaen dagiti nakadakdakkel a vkodapsi.^[13]