Asya

Ji bo teyîdkirina agahiyên vê gotarê zêdetir çavkanî hewce ne. Ji bo pêşvexistina vê gotarê ji kerema xwe re çavkaniyên pêbawer lê zêde bike. Naverokên bêçavkanî dibe ku werin îtirazkirin û jêbirin. Çavkaniyê lê bigere: "Asya" – pirtûk · zanyar · archive.org · nûçe · wêne (hezîran 2024)

Asya
Parzemîn parçeyekî dinyayê herêm
43°40′52″Bk 87°19′52″Rh / 43.6811°Bk 87.3311°Rh / 43.6811; 87.3311
Pêk tê ji	Asyaya Rojhilat Başûr-rojhilatê Asyayê Asyaya Navîn South Asia Rojhilata Navîn North Asia Asyaya Rojava
Rûerd	44.614.500 km²
Nifûs	4.164.252.000 (2011)
Saet	Nepal Standard Time Sri Lanka Standard Time Philippine Standard Time Magadan Time Armenia Time Hong Kong Time Indian Standard Time Vladivostok Time Korea Standard Time Japan Standard Time Asia/Thimphu UTC+6 time in China EET Yekaterinburg Time Irkutsk Time Yakutsk Time Azerbaijan Time Israel Standard Time Iran Standard Time Zone Krasnoyarsk Time Taiwan time Indonesia Western Standard Time Indonesia Central Standard Time ASEAN Common Time Time in Malaysia Pakistan Standard Time Bangladesh Standard Time Singapore Standard Time
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Asya parzemîneke ye ku hem ji hêla erd û hem jî ji hêla nifusê ve parzemîna herî mezin a cîhanê ye.^[1] Parzemîn xwedî rubarek e ku 44 milyon kîlometre çarçik ruber werdigire. Asya bi qasî %30 ji tevahiya bejahiya erdê û %8 ji tevahiya rûyê cîhanê rûber werdigire. Jiber ku parzemîn malavaniya mirovên pêşîn kiriye bûye cihê gelek şaristaniyên pêşîn ê mirovahiyê. Bi 4.7 milyar nifusê bi qasî ji %60 ji nifusa cîhanê pêk tîne ku nifusa Asyayê ji tevahiya nifusa hemî parzemînên cîhanê zêdetir e.^[2][3]

Asya axa Ewrasyayê bi Ewropayê re û axa Afro-Ewrasyayê hem bi Ewropa û hem jî bi Afrîkayê re parve dike. Parzemîn bi gelemperî li rojhilat bi Okyanûsa Mezin, li başûr bi Okyanûsa Hindî û li bakur jî bi Okyanûsa Arktîkê re sinorê parzemînî parvedike. Sinorê Asyayê bi Ewropayê re sinorek dîrokî û çandî ye ku di navbera herdu parzemînan de cudabuneke zelal a fîzîkî û erdnîgarî tine ye. Dabeşkirina Ewroasyayê li ser du parzemînan cudahiyên çandî, zimanî û etnîkî yên rojhilat û rojava nîşan dide ku hinek ji wan li gorî xetek dabeşkirineke tûj li ser spektrumê diguherin. Dabeşkirinek pejirandî ya Asyayê li rojhilatê Qenala Suezê ku Asyayê ji Afrîkayê vediqetîne û li rojhilatê Tengava Stembolê, Çiyayên Ûralê û Çemê Ûralê û li başûrê Çiyayên Kafkasyayê û Deryaya Qezwînê û Deryaya Reş, Asyayê ji Ewropayê vediqetîne.^[4]

Ji ber mezinahî û cihêrengiya parzemînê têgeha Asyayê navek e ku ji kevnariya klasîk vedigere. Dibe ku nav ji erdnîgariya fizîkî bêtir bi erdnîgariya mirovan re têkildar be. Asya ji hêla komên etnîkî, çand, hawîrdor, aborî, têkiliyên dîrokî û pergalên hikûmetan ve li seranserê parzemînî û di nav deverên xwe de pir cûda dibe. Di heman demê de li parzemînê tevliheviyek ji gelek avhewayên cihêreng jî heye ku ji başûrê ekvatorê bi çolê germ li Rojhilata Navîn, deverên nerm li rojhilat û navenda parzemînê bigire heya deverên subarktîk û polar ên li Sîbîryayê heye.

1. ^ "Asia: Physical Geography". education.nationalgeographic.org (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 30 çiriya pêşîn 2023.
2. ^ "Asia Population 2023". worldpopulationreview.com. Roja gihiştinê 30 çiriya pêşîn 2023.
3. ^ "Population of Asia. 2023 demographics: density, ratios, growth rate, clock, rate of men to women". www.populationof.net. Roja gihiştinê 30 çiriya pêşîn 2023.
4. ^ National Geographic Society, edîtor (1999). National Geographic atlas of the world (Çapa 7). Washington, DC: National Geographic Society. ISBN 978-0-7922-7528-2.