Monarchie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Monarchie (lètterlek 'alleinhiersjappij', vaan Aajdgrieks μόνος allein en ἀρχή regering) is e politiek systeem mèt 'ne voors (monarch) es staotshoof. Dit kin 'ne keizer, keuning, prins of nog iemes mèt 'nen aanderen titel zien. Euver 't algemein is de voorsteleken titel èrfelek, meh dit hoof neet per se. 't Tegedeil is de rippubliek, boe 'ne president aon 't hoof steit. Allewijl is 'n klein minderheid vaan de len op de wereld 'n monarchie.

Me verdeilt de monarchieë in absolute monarchieë, boe de mach vaan de voors gein wètteleke beperkinge heet, en constitutioneel monarchieë, boe dat wel zoe is. Absolute monarchieë koume allewijl veural in 't Midde-Ooste nog veur, constitutioneel monarchieë vint me 't mieste in Europa en Oos-Azië. Sommege staotsloes volker (beveurbeeld in Zuid-Afrika) höbbe ouch keuninge.

Monarchieë waore vaanajds de norm in väöl samelevinge. In de middeliewe consolideerde ziech e systeem boe-in de voors vaan 'ne groete staot ziene mach delegeerde aon lienmaander, die op d'n door zelf voorsteleke aspiraties en weerdegheid kraoge. In de vreugmodernen tied evels raakde 't feodaol stèlsel in oonbruuk en kaome väöl voorste, in 't bezunder in Fraankriek en Oosteriek, aon absolute mach. Absolute voorste baseerde hun mach dèks op 't goddelek rech: Slivvenier zouw hun de mach gegund höbbe en daorum verdeende ze die ouch.

De Verleechting stèlde 't bestoonsrech vaan absolute voorste in twievel; in beveurbeeld Groet-Brittannië had de keuning al vreug concessies aon 't parlemint mote doen. 't Absolutisme in Fraankriek lokde de Franse Revolutie oet, die 't aofsjaffe vaan de monarchie tot doel had. In de Restauratie die dao-op volgde kóste de voorste hun absolute mach op de laangen door neet trökkriege: nao 't revolutiejaor 1848 gaof 't bekans nörges in Europa nog absolute monarche. D'n Ierste Wereldoorlog maakde ouch 'n ind aon de constitionele monarch mèt groete oetveurende mach (in Duitsland, Oosteriek en Rusland). Sindsdeen waor de norm in Europa ofwel 'n rippubliek ofwel 'n constitutioneel monarchie mèt e democratisch systeem.

Nederland is 'n monarchie sinds 1813 (souverein-voorstedóm; sinds 1815 in de bekinde vörm vaan keuninkriek), dewijl 't daoveur vaan 1806 tot 1810 al ieder e monarchaol systeem had gehad (Keuninkriek Holland) en de veurgoonde Rippubliek ouch kinmerke vaan 'n monarchie had. 't Belsj is al 'n monarchie sinds 1831, wie d'n opstand ziech begós te kristallisere en d'n Duitse voors Leopold vaan Sakse-Coburg-Gotha tot Keuning vaan de Belzje woort oetgerope.