الجمهوريّة اليمنية Al-Jumhuriyyah al-Yamaniyah (norsk: Jemen, jemenittisk) | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
Motto | Allah, al-Watan, ath-Thawra, al-Wehda (Gud, Fedreland, Revolusjon, Einskap) | ||||||
Offisielle språk | Arabisk | ||||||
Hovudstad | San'a | ||||||
Styresett |
Republikk Abd Rabbuh Mansur Hadi Khaled Bahah | ||||||
Flatevidd – Totalt – Andel vatn |
527 968 km² (49.) 0 % | ||||||
Folketal – Estimert (2017) – Tettleik |
28 036 829 (47.) 53,1 /km² (125.) | ||||||
Samla |
22. mai 1990 | ||||||
BNP – Totalt (2015) – Per innbyggjar |
75 520 mill. USD (90.) 2 800 USD (162.) | ||||||
Valuta | Jemenittisk rial | ||||||
Tidssone | UTC +3 | ||||||
Toppnivådomene | .ye
|
Jemen (arabisk اليَمَن, al-Yaman), offisielt Republikken Jemen (arabisk الجمهورية اليمنية, al-Jumhūrīyah al-Yamanīyah) er eit arabisk land i Sørvest-Asia, sørvest og sør på Den arabiske halvøya. Jemen er det nest største landet på halvøya og dekkjer 527 970 km². Kystlinja er kring 2000 km lang.[1] Det grensar til Saudi-Arabia i nord, Raudehavet i vest, Adenbukta og Arabiahavet i sør og Oman i aust. Hovudstaden i Jemen er Sana, men opprørarar har hatt kontroll over byen sidan februar 2015. På grunn av dette har regjeringa mellombels flytta til hamnebyen Aden på sørkysten. Jemen har meir enn 200 øyar og den største av desse er Socotra.
Jemen var heimstaden til sabearane (Saba i Bibelen),[2][3][4] ein handelsstat som blømde i over tusen år og som truleg òg omfatta delar av dagens Etiopia og Eritrea. I 275 evt. kom regionen under det jødiskpåverka Himjar.[5] Kristendomen kom til landet på 300-talet, medan jødedom og lokal heidenskap alt var etablert. Islam spreidde seg raskt på 600-talet og jemenittiske soldatar var avgjerande for dei tidlege islamske erobringane.[6] Styret av Jemen har lenge vore særs vanskeleg.[7] Fleire dynasti dukka opp frå 800- til 1500-talet, og Rasulid var det mektigaste og mest velståande. Landet var delt mellom Det osmanske riket og Det britiske imperiet tidleg på 1900-talet. Kongedømet Jemen vart oppretta etter fyrste verdskrigen i Nord-Jemen før Den arabiske republikken Jemen vart oppretta i 1962. Sør-Jemen vart verande eit britisk protektorat fram til 1967. Dei to jemenittiske statane vart samla til den moderne republikken Jemen i 1990.
Jemen er eit utviklingsland.[8] Under president Ali Abdullah Saleh, har Jemen blitt skildra som eit kleptokrati.[9][10] I følgje ein internasjonal korrupsjonsindeks frå 2009 av Transparency International, vart Jemen rangert på 164. plass av 182 land.[11] Utan sterke statlege institusjonar, utgjer elitepolitikk i Jemen ein de facto form for samarbeidsstyre, der konkurrerande stamme, regionale, religiøse og politiske interesser er samde om å halde kvarandre i sjakk gjennom ein stillteiande aksept av balansen det har skapt.[12] Den uformelle politiske avtalen vert opprettheldt ved at tre menn deler på makta: president Ali Abdullah Saleh, som kontrollerte staten; generalmajor Ali Mohsen al-Ahmar, som kontrollerte den største delen av hæren; og sjeik Abdullah al-Ahmar, som leia det islamistiske Islah-partiet og var Saudi-Arabia sin utvalde meklar for transnasjonale patronatbetalingar til forskjellige politiske aktørar,[13] inkludert stammesjeikar.[14][15][16][17] Utbetalingar frå saudiarabarane er meint å lette sjølvstyret til stammene frå den jemenittiske regjeringa og gje den saudiarabiske regjeringa ein måte å påverke dei politiske avgjerslene til Jemen.[18]
Jemen har vore i ei politisk krise sidan 2011. I januar 2011 byrja ei rekkje gatedemonstrasjonar mot fattigdom, arbeidsløyse, korrupsjon og planane til president Saleh om å endre den jemenittiske grunnlova og fjerne tidsgrensa for kor lenge ein president kan sitje, og i røynda gjere han til president på livstid.[19] Han førebudde òg den eldste sonen sin, Ahmed Saleh, kommandant i den republikanske garden, til å overta etter han.[19] USA reknar Al-Qaida på Den arabiske halvøya (AQAP) som «den farlegaste av alle fristadane til Al-Qaida».[20] USA prøvde å kontrollere overgangen slik at dei kunne fortsette kampen mot terrorisme, medan Saudi-Arabia prøvde å oppretthalde påverknaden sin i Jemen gjennom somme gamle regimepersonar og andre stammeleiarar som var del av det såkalla «GCC-initiativet».[21][22] President Saleh trakk seg attende, og overgangen gjekk raskt gjennom «GCC-initiativet»; visepresidenten Abd Rabbu Mansour Hadi tok over og vart formelt vald til president den 21. februar 2012 i eit einmannsval. Det midlertidige parlamentet gav presidenten Saleh og 500 av hans medarbeidarar immunitet same månaden.[23] Det vart oppretta ein nasjonal dialogkonferanse den 18. mars 2012 for å bli samde om store saker i framtida til landet.[24][25] I januar 2014 gav konferansen Hadi eitt år til som president.[26]
Overgangsprosessen vart derimot avbroten av konfliktar mellom Houthi-rørsla og Islah, i tillegg til al-Qaida-opprør. I september 2014 tok houthiane over Sana,[27][28][29] og tvang Ali Mohsen al-Ahmar ut av landet,[30] og oppretta ein ny «samlingsregjering» som bestod av forskjellige jemenittiske fraksjonar.[31] Eit forslag til ei grunnlov, som ville dele Jemen i seks føderale regionar, vart diskutert, men houthiane avslo forslaget.[32] Hadi, statsministeren hans og regjeringa gjekk av 22. januar 2015 under eit politisk dødpunkt mot houthiane og dei pågåande valdshandlingane i hovudstaden.[33] Tre veker seinare, erklærte houthiane seg i kontroll over regjeringa i det Abdul-Malik al-Houthi kalla ein «praktfull revolusjon», sjølv om opposisjonspolitikarar, naboland og Dei sameinte nasjonane fordømde overtakinga som eit statskupp.[34] Dei fleste politiske fraksjonane i Jemen og det internasjonale samfunnet har nekta å anerkjenne styret til houthiane, og SN har gått inn som meklar i samtalar om å fordele makta.[35][36] Den 21. februar trekte Hadi attende oppseiinga si og erklærte at han framleis var den legitime presidenten i Aden.[37] Hadi bad regjeringa samle seg i Aden,[38][39] som han den 26. mai 2016 erklærte «den økonomiske og midlertidige hovudstaden» i Jemen, medan Sana er under Houthi-kontroll.[40]