Funkcje wykonawcze

Funkcje wykonawcze (zbiorczo określane jako funkcje wykonawcza oraz kontrola poznawcza) – zestaw procesów poznawczych, które są niezbędne do poznawczej kontroli zachowania: wybieranie i skuteczne monitorowanie zachowań, które ułatwiają osiągnięcie wybranych celów. Funkcje wykonawcze obejmują podstawowe procesy poznawcze, takie jak kontrola uwagi, hamowanie poznawcze, kontrola hamowania, pamięć robocza i elastyczność poznawcza. Funkcje wykonawcze wyższego rzędu wymagają jednoczesnego wykorzystania wielu podstawowych funkcji wykonawczych i obejmują planowanie i „płynną” inteligencję (umiejętności takie jak rozumowanie i rozwiązywanie problemów)^[1]^[2].

Funkcje wykonawcze stopniowo rozwijają się i zmieniają w ciągu życia jednostki i można je poprawić w dowolnym momencie w trakcie życia. Podobnie mogą na nie niekorzystnie wpływać różne zdarzenia, które mają wpływ na jednostkę. Do pomiaru funkcji wykonawczych stosuje się zarówno testy neuropsychologiczne (np. oparte na efekcie Stroopa), jak i skale oceniające. Zwykle te pomiary wykonywane są jako część bardziej kompleksowego badania neuropsychologicznego w celu zdiagnozowania zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych. Istnieje znacząca rozbieżność między badaniami prowadzonymi w Polsce i za granicą. Wiąże się to z barierą językową – dostępem do metod diagnostycznych, które mają polską adaptację. Fakt ten ma negatywny wpływ na ocenę funkcji wykonawczych i diagnostykę w kontekście klinicznym i na badania akademickie funkcji wykonawczych^[3].

Kontrola poznawcza i kontrola bodźców, która jest powiązana z warunkowaniem instrumentalnym i klasycznym, reprezentują przeciwstawne procesy (odpowiednio wewnętrzne i zewnętrzne/środowiskowe), które konkurują o kontrolę wywoływanych zachowań jednostki^[4]; w szczególności kontrola hamująca jest niezbędna do unieważnienia reakcji behawioralnych na bodźce (kontrola zachowania przez bodźce). Kora przedczołowa jest konieczna, ale niewystarczająca do wykonywania funkcji wykonawczych^[5]^[1]; na przykład jądro ogoniaste i jądro niskowzgórzowe również odgrywają rolę w pośredniczeniu w kontroli hamowania.

Kontrola poznawcza jest upośledzona w przypadku uzależnień, ADHD, spektrum zaburzeń autystycznych^[6] i szeregu innych zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego. Reakcje behawioralne w odpowiedzi na bodźce które są związane z określonym bodźcem nagradzającym, mają tendencję do dominowania nad innymi zachowaniami w przypadku uzależnienia.

↑ ^a ^b Steven E.S.E. Hyman Steven E.S.E., Robert C.R.C. Malenka Robert C.R.C., Molecular neuropharmacology : a foundation for clinical neuroscience, wyd. 2nd ed, New York: McGraw-Hill Medical, 2009, ISBN 978-0-07-164119-7, OCLC 273018757 [dostęp 2021-03-08] .
↑ RR. Chan RR. i inni, Assessment of executive functions: Review of instruments and identification of critical issues, „Archives of Clinical Neuropsychology”, 23 (2), 2008, s. 201–216, DOI: 10.1016/j.acn.2007.08.010 [dostęp 2021-03-08] (ang.).
↑ Współczesne trendy w diagnozie funkcji wykonawczych, „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, 25 (3), 2016, s. 209-213, DOI: 10.1016/j.pin.2016.06.001, ISSN 1230-2813 [dostęp 2021-03-08] (ang.).
↑ David A.D.A. Washburn David A.D.A., The Stroop effect at 80: The competition between stimulus control and cognitive control, „Journal of the Experimental Analysis of Behavior”, 105 (1), 2016, s. 3–13, DOI: 10.1002/jeab.194, ISSN 1938-3711, PMID: 26781048 [dostęp 2021-03-08] .
↑ Julie A.J.A. Alvarez Julie A.J.A., EugeneE. Emory EugeneE., Executive function and the frontal lobes: a meta-analytic review, „Neuropsychology Review”, 16 (1), 2006, s. 17–42, DOI: 10.1007/s11065-006-9002-x, ISSN 1040-7308, PMID: 16794878 [dostęp 2021-03-08] .
↑ MarjorieM. Solomon MarjorieM. i inni, Cognitive control in autism spectrum disorders, „International Journal of Developmental Neuroscience”, 26 (2), 2008, s. 239–247, DOI: 10.1016/j.ijdevneu.2007.11.001, ISSN 0736-5748, PMID: 18093787, PMCID: PMC2695998 [dostęp 2021-03-08] (ang.).

[autonazwa1-1] Steven E.S.E. Hyman Steven E.S.E., Robert C.R.C. Malenka Robert C.R.C., Molecular neuropharmacology : a foundation for clinical neuroscience, wyd. 2nd ed, New York: McGraw-Hill Medical, 2009, ISBN 978-0-07-164119-7, OCLC 273018757 [dostęp 2021-03-08] .

[2] RR. Chan RR. i inni, Assessment of executive functions: Review of instruments and identification of critical issues, „Archives of Clinical Neuropsychology”, 23 (2), 2008, s. 201–216, DOI: 10.1016/j.acn.2007.08.010 [dostęp 2021-03-08] (ang.).

[3] Współczesne trendy w diagnozie funkcji wykonawczych, „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, 25 (3), 2016, s. 209-213, DOI: 10.1016/j.pin.2016.06.001, ISSN 1230-2813 [dostęp 2021-03-08] (ang.).

[4] David A.D.A. Washburn David A.D.A., The Stroop effect at 80: The competition between stimulus control and cognitive control, „Journal of the Experimental Analysis of Behavior”, 105 (1), 2016, s. 3–13, DOI: 10.1002/jeab.194, ISSN 1938-3711, PMID: 26781048 [dostęp 2021-03-08] .

[EFmeta-analysis-5] Julie A.J.A. Alvarez Julie A.J.A., EugeneE. Emory EugeneE., Executive function and the frontal lobes: a meta-analytic review, „Neuropsychology Review”, 16 (1), 2006, s. 17–42, DOI: 10.1007/s11065-006-9002-x, ISSN 1040-7308, PMID: 16794878 [dostęp 2021-03-08] .

[6] MarjorieM. Solomon MarjorieM. i inni, Cognitive control in autism spectrum disorders, „International Journal of Developmental Neuroscience”, 26 (2), 2008, s. 239–247, DOI: 10.1016/j.ijdevneu.2007.11.001, ISSN 0736-5748, PMID: 18093787, PMCID: PMC2695998 [dostęp 2021-03-08] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]