Herbarz (heraldyka)

Ten artykuł dotyczy rodzaju dzieła heraldycznego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Herbarz – dzieło heraldyczne, klasyfikowane głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego^[1]. Herbarze najczęściej występują w postaci zbioru herbów szlacheckich, ich opisów i rodowodów herbownych^[2]. Zdarza się również, że zawierają herby miast, województw, przeróżnych organizacji, miejscowości itd. W zależności od kraju oprócz herbów szlacheckich można się w nich napotkać na herby chłopskie i mieszczańskie.

 Osobny artykuł: Herb.

Dzieła te mogą być prezentowane na wszelkiego rodzaju nośnikach: książkach, zwojach, zeszytach czy rejestrach, ale także dekoracjach ściennych, rzeźbach, obrazach, witrażach itp.

Najstarsze zachowane herbarze europejskie pochodzą z połowy XIII wieku, a rękopisy herbarzy były produkowane przez cały okres nowożytny. Siebmachers Wappenbuch wydany w 1605 roku jest wczesnym przykładem herbarza drukowanego. Średniowieczne herbarze obejmowały najczęściej kilkaset herbów, w późnym średniowieczu liczba ta dochodziła nawet do około 2000. We wczesnym okresie nowożytnym większe herbarze przekształciły się w projekty encyklopedyczne, następnie tradycja rozwija się w projekty słowników heraldycznych wydawanych w wielu tomach, takich jak Dictionary of British Arms w czterech tomach (1926–2009), czy großes Wappenbuch J. Siebmachera w siedmiu tomach (1854–1967).

Żaden stworzony dotychczas herbarz nie jest kompletnym zbiorem herbów kraju, z którego się wywodzi. We Francji podjęto próbę stworzenia pełnego herbarza, zamówiony przez Ludwika XIV, Armorial Général de France zawiera ponad 120 000 herbów, zaledwie 20 000 z nich to herby rodzin szlacheckich^[3] .

W Polsce za twórców tej formy pisarskiej, uznawany jest średniowieczny historyk – Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta – Bartosz Paprocki^[1]. Informacje w herbarzach najczęściej uporządkowane są alfabetycznie, choć starsze dzieła zwykle nie przestrzegały tej reguły^[4].