Afganistan

Afganistan د افغانستان اسلامي امارت (Peştuca) Də Afġānistān Islāmī Imārat امارت اسلامی افغانستان (Darice) Emārat-e Eslāmi-ye Afghānestān Afganistan İslam Emirliği
Bayrak Arma
Slogan Arapça: لا إله إلا الله، محمد رسول الله Lā ʾilāha ʾillā llāh, Muhammadun rasūlu llāh ("Allah'tan başka ilah yoktur ve Muhammed Allah'ın elçisidir." (Kelime-i tevhid))
Millî marş Peştuca: دا د باتورانو کور Dā də bātorāno kor "Burası Cesurların Yurdu"[1][2][3][4]
Afganistan konumu Afganistan haritası
Başkent ve en büyük şehir	Kâbil 34°32′K 69°08′D / 34.533°K 69.133°D / 34.533; 69.133
Resmî dil(ler)	Peştuca Darice
Etnik gruplar (2019 gayriresmi sonuçlar)[a][6][7][8][9]	%42 Peştun %27 Tacik %9 Hazara %9 Özbek %4 Aymak %3 Türkmen %2 Beluç %4 Diğerleri
Resmî din	İslam
Demonim	Afgan[b][12][13]
Hükûmet	Üniter totaliter[14] geçici teokratik İslam emirliği[15][16][17]
• Yüce Lider Hibetullah Ahundzade • Başbakan Muhammed Hasan Ahund (Vekaleten) • Baş Yargıç Abdülhakim İshakzay
Yasama organı	Yok[c]
Tarihçe
• Hotakiler 1709 • Dürraniler 1747 • Emirlik 1823 • Dost Muhammed Han'ın Afganistan'ı birleştirmesi 27 Mayıs 1863 • Bağımsızlık 19 Ağustos 1919 • Krallık 9 Haziran 1926 • Cumhuriyet 17 Temmuz 1973 • Demokratik Cumhuriyet 27-28 Nisan 1978 • İslam Devleti 28 Nisan 1992 • İslam Emirliği 27 Eylül 1996 • İslam Cumhuriyeti 26 Ocak 2004 • İslam Emirliği'nin restorasyonu 15 Ağustos 2021
Yüzölçümü
• Toplam	652.867[22] km2 (40.)
• Su (%)	ihmal edilebilir
Nüfus
• 2023 tahminî	41.128.771[23] (37.)
• Yoğunluk	48,08/km2
GSYİH (SAGP)	2020 tahminî
• Toplam	$81,007 milyar[24]
• Kişi başına	$2459 [24] (179.)
GSYİH (nominal)	2020 tahminî
• Toplam	$20,136 milyar[24]
• Kişi başına	$611[24] (190.)
İGE (2022)	0.462[25][26] düşük · 182.
Para birimi	Afgani (Darice: افغانی) (AFN)
Zaman dilimi	UTC+4:30 Hicrî takvim[27] (ASZ)
	Yaz saati uygulamasına uyulmamaktadır[28]
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	+93
ISO 3166 kodu	AF
İnternet alan adı	.af

Afganistan tarihi dizisinin bir parçası
Zaman çizelgesi
Antik İndus Vadisi Uygarlığı 2200–1800 BC Ceyhun Uygarlığı 2100–1800 BC Gandhara Krallığı 1500–535 BC Med İmparatorluğu 728–550 BC Ahameniş İmparatorluğu 550–330 BC Makedon İmparatorluğu 330–312 BC Selefkî İmparatorluğu 312–150 BC Maurya İmparatorluğu 305–180 BC Grek-Baktriya Krallığı 256–125 BC Part İmparatorluğu 247 BC–224 AD Hint-Grek Krallığı 180–90 BC Hint-İskit krallığı 155–80? BC Kuşan İmparatorluğu 135 BC – 248 AD Hint-Part krallığı 20 BC – 50? AD Sasani İmparatorluğu 230–651 Kidarit Krallığı 320–465 Rob Alkon Hunları 380–560 Ak Hun İmparatorluğu 410–557 Nezak Hunları 484–711
Orta Çağ Türk Şahiler 565–879 Çağaniyan Prensliği 7.–8. yüzyıllar Râşidîn Halifeliği 652–661 Tang Çin 660–669 Tibet İmparatorluğu 660–842 Emevîler 661–750 Zunbils 680–870 Lawik 750-977 Abbâsîler 750–821 Tâhirîler 821–873 Saffârîler 863–900 Sâmânîler 875–999 Gazneliler 963–1187 Gurlular 879 öncesi–1215 Selçuklular 1037–1194 Harezmşahlar 1215–1231 Moğol İstilası 1219–1226 Çağatay Hanlığı 1226–1245 Karluklar 1224–1266 İlhanlılar 1256–1335 Kertler 1245–1381 Timurlar 1370–1507 Arghunlar 1520–1591
Modern Babürlüler 1501–1738 Safevîler 1510–1709 Kunduz Hanlığı  ?–1859 Hotakîler 1709–1738 Sadozai Sultanate 1716–1732 Afşar İmparatorluğu 1738–1747 Dürrânîler 1747–1823 Maimana Hanlığı 1747–1892 Herat 1793–1863 Principality of Qandahar 1818–1855 Emirlik 1823–1926 Sakkavist Emirliği 1929 Krallık 1926–1973 Daoud darbesi 1973 Cumhuriyet 1973–1978 Sevr Devrimi 1978 Demokratik Cumhuriyet 1978–1992 Tanai darbe girişimi 1990 İslam Devleti 1992–1996 İslam Emirliği 1996–2001 ABD istilası 2001 İslam Devleti (yeniden) 2001 Geçici/Geçiş Yönetimi 2001–2004 İslam Cumhuriyeti (siyaset) 2004–2021 İslam Emirliği (yeniden) since 2021
İlgili tarihteki bölgeler Arachosia Aria Ariana Baktriya Gandhara İran Kabulistan Kafiristan Horasan Kushanshahr Paropamisadae Sistan Zabulistan
İlgili başlıklar Political history Political violence Kültür Economic history Name Afghan (ethnonym) List of years Devlet başkanları listesi Savaşlar List of wars Hinduism history Hindu and Buddhist heritage Yahudilerin tarihi Müslüman fetihleri
Kategori
g t d

Afganistan,^[d] resmî adıyla Afganistan İslam Emirliği,^[e] Orta Asya ve Güney Asya'nın kesiştiği noktada yer alan ve denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Doğu ve güneyde Pakistan, batıda İran, kuzeybatıda Türkmenistan, kuzeyde Özbekistan, kuzeydoğuda Tacikistan ve kuzeydoğu ve doğuda Çin ile komşudur. 652.864 kilometrekarelik bir alanı kaplayan ülke, Hindukuş Sıradağları tarafından ayrılan kuzey ve güneybatıdaki ovalarla ağırlıklı olarak dağlıktır. Kâbil ülkenin başkenti ve en büyük şehridir. Dünya Nüfus incelemesine göre, 2023 yılı itibarıyla Afganistan'ın nüfusu 43 milyondur.^[29] Afganistan Ulusal İstatistik Bilgi Kurumu, 2020 yılı itibarıyla nüfusun 32,9 milyon olduğunu tahmin etmektedir.^[30]

Afganistan'da insan yerleşimi Orta Paleolitik döneme kadar uzanmaktadır. Halk arasında İmparatorluklar Mezarlığı olarak anılan bu topraklar,^[31] Persler, Büyük İskender, Maurya İmparatorluğu, Arap Müslümanlar, Moğollar, İngilizler, Sovyetler Birliği ve ABD liderliğindeki koalisyon da dahil olmak üzere çok sayıda askeri sefere tanıklık etmiştir. Afganistan aynı zamanda Grek-Baktriyalılar ve Babürlülerin ve diğerlerinin büyük imparatorluklar kurmak için yükseldikleri bir kaynak olmuştur.^[32] Hem İran hem de Hint kültür alanlarındaki çeşitli fetihler^[33][34] ve dönemler nedeniyle bölge Zerdüştçülük, Budizm, Hinduizm ve daha sonra İslam için bir merkez olmuştur.^[35] Modern Afganistan devleti 18. yüzyılda Durrani Afgan İmparatorluğu ile başlamıştır,^[36] ancak Dost Muhammed Han bazen ilk modern Afgan devletinin kurucusu olarak kabul edilmektedir.^[37] Afganistan, Britanya İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu arasındaki Büyük Oyun'da bir tampon devlet haline gelmiştir. İngilizler Hindistan'dan Afganistan'a boyun eğdirmeye çalışmış ancak Birinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda püskürtülmüştür; İkinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda ise İngilizler zafer kazanmıştır. 1919'daki Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın ardından Afganistan yabancı siyasi hegemonyadan kurtuldu ve 1926'da bağımsız Afganistan Krallığı olarak ortaya çıktı. Bu monarşi 1973 yılında Zahir Şah'ın devrilmesine ve ardından Afganistan Cumhuriyeti'nin kurulmasına kadar neredeyse yarım yüzyıl sürmüştür.

1970'lerin sonlarından bu yana Afganistan'ın tarihine darbeler, işgaller, isyanlar ve iç savaşlar da dahil olmak üzere kapsamlı savaşlar hakim olmuştur. Çatışma, 1978'de komünist bir devrimin sosyalist bir devlet kurmasıyla başladı (kendisi de 1973'teki bir darbenin ardından kurulan diktatörlüğe bir yanıttı) ve ardından gelen çatışmalar Sovyetler Birliği'nin 1979'da Afganistan'ı istila etmesine neden oldu. Mücahitler, Sovyet-Afgan Savaşı'nda Sovyetlere karşı savaştı ve Sovyetlerin 1989'da çekilmesinin ardından kendi aralarında savaşmaya devam ettiler. Taliban 1996'ya kadar ülkenin büyük bölümünü kontrol etti, ancak Afganistan İslam Emirliği 2001'de ABD'nin Afganistan'ı istilasıyla devrilmeden önce çok az uluslararası tanınırlığa sahipti. Taliban, Kabil'i ele geçirdikten sonra 2021'de iktidara geri döndü ve 2001-2021 savaşını sona erdirdi.^[38] Taliban hükûmeti uluslararası alanda tanınmamaya devam ediyor.^[39]

Afganistan lityum, demir, çinko ve bakır gibi doğal kaynaklar bakımından zengindir. Kenevir reçinesinin en büyük ikinci,^[40] safran^[41] ve kaşmirin^[42] ise en büyük üçüncü üreticisidir. Ülke, Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatının bir üyesi ve İslam İşbirliği Teşkilatının kurucu üyesidir. Afganistan, İnsani Gelişme Endeksi'nde 180. sırada yer alarak dünyanın en az gelişmiş ülkeleri arasında yer almaktadır. Afganistan'ın gayrisafi yurtiçi hasılası (GSYH) satın alma gücü paritesine göre 81 milyar dolar, nominal değerlere göre ise 20,1 milyar dolardır. Kişi başına düşen GSYH, 2020 itibarıyla en düşük ülkeler arasındadır.

1. ^ "BBCNazer.com | زندگى و آموزش | حرف های مردم: سرود ملی". www.bbc.co.uk. 7 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
2. ^ Amirzai, Shafiq l. "د ملي سرود تاریخ | روهي". Rohi.Af (Peştuca). 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
3. ^ "ملا فقیر محمد درویش د جهادي ترنم منل شوی سرخیل". نن ټکی اسیا (Peştuca). 16 Ocak 2018. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
4. ^ Tharoor, Ishaan (19 Haziran 2013). "The Taliban's Qatar Office: Are Prospects for Peace Already Doomed?". Time (İngilizce). ISSN 0040-781X. 19 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2021. 
5. ^ "Population Matters". 3 Mart 2016. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
6. ^ timesofindia (23 Ağustos 2021). "Afghanistan's ethnic mosaic". The Times of India. 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
7. ^ World Population Review (19 Eylül 2021). ""Afghanistan Population 2021"". 14 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2020. 
8. ^ statista.com (20 Ağustos 2021). "Distribution of Afghan population by ethnic group 2020". 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
9. ^ reliefweb.int (14 Ağustos 2011). "Afghan Ethnic Groups: A Brief Investigation". 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
10. ^ Dictionary.com. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company, 2004. Reference.com 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Retrieved 13 November 2007).
11. ^ Dictionary.com. WordNet 3.0. Princeton University. Reference.com (Retrieved 13 November 2007). 28 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
12. ^ "Constitution of Afghanistan". 2004. 20 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2013. 
13. ^ Afghan | meaning in the Cambridge English Dictionary. the Cambridge English Dictionary. ISBN 9781107660151. 3 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2020. 
14. ^
    • Sakhi, Nilofar (December 2022). "The Taliban Takeover in Afghanistan and Security Paradox". Journal of Asian Security and International Affairs. 9 (3): 383-401. doi:10.1177/23477970221130882. ISSN 2347-7970. Afghanistan is now controlled by a militant group that operates out of a totalitarian ideology. 
    • Madadi, Sayed (6 Eylül 2022). "Dysfunctional centralization and growing fragility under Taliban rule". Middle East Institute. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022. In other words, the centralized political and governance institutions of the former republic were unaccountable enough that they now comfortably accommodate the totalitarian objectives of the Taliban without giving the people any chance to resist peacefully. 
    • Sadr, Omar (23 Mart 2022). "Afghanistan's Public Intellectuals Fail to Denounce the Taliban". Fair Observer. 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022. The Taliban government currently installed in Afghanistan is not simply another dictatorship. By all standards, it is a totalitarian regime. 
    • "Dismantlement of the Taliban regime is the only way forward for Afghanistan". Atlantic Council. 8 Eylül 2022. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022. As with any other ideological movement, the Taliban's Islamic government is transformative and totalitarian in nature. 
    • Akbari, Farkhondeh (7 Mart 2022). "The Risks Facing Hazaras in Taliban-ruled Afghanistan". George Washington University. 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022. In the Taliban's totalitarian Islamic Emirate of Afghanistan, there is no meaningful political inclusivity or representation for Hazaras at any level. 
15. ^ Choi, Joseph (8 Eylül 2021). "EU: Provisional Taliban government does not fulfill promises". The Hill. 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2022. 
16. ^ Bezhan, Frud (7 Eylül 2021). "Key Figures In The Taliban's New Theocratic Government". Radio Farda. Radio Free Europe/Radio Liberty. 6 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022. 
17. ^ Jones, Seth G. (December 2020). "Afghanistan's Future Emirate? The Taliban and the Struggle for Afghanistan". CTC Sentinel. Combating Terrorism Center. 13 (11). 11 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
18. ^ T. S. Tirumurti (26 Mayıs 2022). "Letter dated 25 May 2022 from the Chair of the Security Council Committee established pursuant to resolution 1988 (2011) addressed to the President of the Security Council" (PDF). United Nations Security Council. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2023. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
19. ^ Kraemer, Thomas (27 Kasım 2022). "Afghanistan dispatch: Taliban leaders issue new orders on law-making process, enforcement of court orders from previous government". JURIST. 17 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2023. 
20. ^ Dawi, Akmal (28 Mart 2023). "Unseen Taliban Leader Wields Godlike Powers in Afghanistan". Voice of America. 13 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2023. 
21. ^ Oxford Analytica (10 Mart 2023). "Senior Afghan Taliban figures move to curb leader". Expert Briefings. Emerald Expert Briefings. oxan-db (oxan-db). doi:10.1108/OXAN-DB276639. [Akhundzada] has not convened the Taliban's Leadership Council (a 'politburo' of top leaders and commanders) for several months. Instead, he relies on the narrower Kandahar Council of Clerics for legal advice. 
22. ^ Afganistan Merkez İstatistik Ofisi
23. ^ "World Bank Open Data". World Bank Open Data. 26 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2024. 
24. ^ ^{a b c d} "Afghanistan". International Monetary Fund. 1 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2023. 
25. ^ "Human Development Report 2023/24". United Nations Development Programme. 13 Mart 2024. 19 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023. 
26. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
27. ^ "Taliban Changes Solar Year to Hijri Lunar Calendar". Hasht-e Subh Daily. 26 Mart 2022. 4 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2022. 
28. ^ "Half Hour and 45-Minute Time Zones". timeanddate.com. 15 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2022. 
29. ^ "Afghanistan Population 2021". World Population Review. 19 Eylül 2021. 14 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2020. 
30. ^ د هېواد د وګړو اټکل برآورد نفوس کشور1399 [Estimated Population of Afghanistan 2020–21] (PDF) (Arapça ve İngilizce). 3 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Temmuz 2020. 
31. ^ Pillalamarri, Akhilesh. "Why Is Afghanistan the 'Graveyard of Empires'?". The Diplomat. 11 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022. 
32. ^ Griffin, Luke (14 Ocak 2002). "The Pre-Islamic Period". Afghanistan Country Study. Illinois Institute of Technology. 3 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2010. 
33. ^ Cush, Denise; Robinson, Catherine; York, Michael (2012). Encyclopedia of Hinduism. Routledge. s. 200. ISBN 9781135189792. 
34. ^ "The remarkable rugs of war, Drill Hall Gallery". The Australian. 30 Temmuz 2021. Archived from the original on 22 Kasım 2021. Erişim tarihi: 22 Kasım 2021. KB1 bakım: BOT: esas-url durumu bilinmeyen (link)
35. ^ "Professing Faith: Religious traditions in Afghanistan are diverse". 16 Eylül 2021. 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2021. 
36. ^ "Afghanistan: the land that forgot time". The Guardian. 26 Ekim 2001. 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2021. 
37. ^ "DŌST MOḤAMMAD KHAN". Encyclopaedia Iranica. 1995. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2023. 
38. ^ Watkins, Andrew H. (November 2021). Cruickshank, Paul; Hummel, Kristina (Ed.). "An Assessment of Taliban Rule at Three Months" (PDF). CTC Sentinel. West Point, New York: Combating Terrorism Center. 14 (9): 1-14. 29 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Kasım 2021. 
39. ^ "The Taliban: Unrecognized and unrepentant". Middle East Institute. 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022. 
40. ^ "Morocco seizes over 840 kg of cannabis – Xinhua | English.news.cn". Xinhua News Agency. 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022. 
41. ^ "Afghanistan's Saffron on Media | AfGOV". mail.gov.af. 8 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022. 
42. ^ "Taliban Takeover Puts Afghanistan's Cashmere, Silk Industries at Risk". The Business of Fashion. 25 Ağustos 2021. 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022. 

Kaynak hatası: <ref> "lower-alpha" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="lower-alpha"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)