Al-Xayzuran

Al-Xayzuran binti Atta (arabcha: الخيزران بنت عطاء) Abbosiylar xalifasi Al-Mahdiyning xotini va ikki xalifa Al-Hodiy va Horun ar-Rashidning onasi. Eri va oʻgʻillari hukmronligi davrida 775-yildan 789-yilgacha amalda taʼsir kuchiga ega boʻlib, davlat ishlariga ulkan taʼsiri bilan tanilgan.

Rasmiy ravishda hukmdor boʻlmasa-da, al-Xayzuron islom tarixida amalda hukmronlik qilgan birinchi ayol va musulmonlar tarixida nomiga oltin tanga zarb qilingan birinchi ayol boʻldi. U eri va oʻgʻillari Mahdiy, al-Hodiy va Horun hukmronligi ostida oʻz davrining eng qudratli ayollaridan biriga aylandi. Mahdiy davrida Xayzuran xalifa saroyiga tez-tez tashrif buyurib, yirik siyosiy hokimiyatni ham qoʻllagan va xalifa buyruq berishdan oldin koʻp masalalarda Xayzuranning fikrini oʻrgangan.

Xayzuran, shuningdek, oʻz byurokratiyasi va saroyiga ega boʻlgan. Arizalar, amaldorlar va xalqning tinglovlarini qabul qilgan. Xalifalikda amr va maʼn qila olgan birinchi ayol edi. Davlat xazinasidan mustaqil ravishda boshqa davlatlar bilan keng savdo aloqalari oʻrnatib, ulkan boyliklarga ega boʻlgan. Mahdiy koʻp vaqtini ov va koʻngilxushlik bilan oʻtkazgan boʻlsa, Xayzuran saroyga taʼsir koʻrsatib, xalifalikni boshqarish masalalarida oʻz uyida yigʻilishlar oʻtkazishga muvaffaq boʻlgan. Erining oʻlimidan keyin oʻgʻillari davrida mavqei va taʼsirini davom ettirdi.

Mahdiy bevaqt vafot etgach, poytaxt (Bagʻdod)dagi Xayzuran hukumat ishlarini oʻz qoʻliga olgan edi. Xalifaning oʻlimini yashirib, armiya zobitlarining maoshlarini toʻlab, yangi xalifa boʻladigan oʻgʻli al-Hodiy uchun askarlarning bayʼat qilishini taʼminladi. Hodiy xalifalik hokimiyatini boʻlishish va onasini sherik qilishga qarshi chiqdi. Xayzuran qattiq tortishuvlardan keyin uni oʻldirdi. Hodiyning oʻlimidan keyin Horun ar-Rashidni hokimiyat tepasiga olib keldi. Horun akasidan farqli ravishda onasiga qarshilik qilmay, butun hokimiyatni rasman onasiga topshirdi va onasining maslahatiga amal qildi.