Ilmiy metod

Jami fanlar majmuasi
Fan
Rasmiy fanlar Mantiq Matematika Matematik mantiq Matematik statistika
Fizik fanlar Fizika Amaliy fizika Atom fizikasi Eksperimental fizika Elektr zanjirlar nazariyasi Elementar zarralar fizikasi Gidromexanika Hisoblash fizikasi Klassik fizika Klassik mexanika Kvant mexanikasi Maxsus nisbiylik nazariyasi Mexanika Nazariy fizika Plazma fizikasi Qattiq jismlar fizikasi Qattiq jismlar mexanikasi Reologiya Taxion Termodinamika Tutash muhitlar mexanikasi Umumiy nisbiylik nazariyasi Yadroviy fizika Zamonaviy fizika Kimyo Alkimyo Analitik kimyo Anorganik kimyo Asos va kislotalar nazariyasi Astrokimyo Atrof muhit kimyosi Biokimyo Fizik kimyo Fotokimyo Geokimyo Kristallografiya Materialshunoslik Molekular fizika Nazariy kimyo Organik kimyo Oziq ovqat kimyosi Qattiq jismlar kimyosi Radiokimyo Stereokimyo Supramolekulyar kimyo Yadroviy kimyo Yashil kimyo Yuza fani Astronomiya Astrofizika Astrogeologiya Galaktika astronomiyasi Kosmologiya Planetologiya Yulduzlar astronomiyasi Yer haqidagi fanlar Atrof muhit muhofazasi Edafologiya Ekologiya Fazo fani Fizik geografiya Geodeziya Geofizika Geologiya Geomorfologiya Gidrologiya Glyatsiologiya Iqlimshunoslik Koʻlshunoslik Meteorologiya Okeanologiya Paleoekologiya Paleoiqlimshunoslik Palinologiya Pedologiya Tuproqshunoslik
Hayotiy fanlar Biologiya Anatomiya Astrobiologiya Biofizika Biogeografiya Biokimyo Biomuhandislik Biopsixologiya Biotexnologiya Botanika Ekologiya Etnobiologiya Etologiya Evolutsion biologiya Fiziologiya Genetika Gerontologiya Immunologiya Kriobiologiya Koʻlshunoslik Mikrobiologiya Molekulyar biologiya Nevrofan Okean biologiyasi Paleontologiya Parazitologiya Radiobiologiya Rivojlanish biologiyasi Sistematika Sitologiya Sotsiobiologiya Tabiatni saqlash biologiyasi Toksikologiya Tuproq biologiya Zoologiya
Ijtimoiy fanlar Antropologiya Arxeologiya Demografiya Huquq Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya Iqtisodiyot Jamiyatshunoslik Kriminologiya Psixologiya Siyosatshunoslik Taʼlim Tilshunoslik Xalqaro aloqalar
Amaliy fanlar Muhandislik Agrotexnika Aviasozlik va kosmonavtika Biotibbiyot Dasturiy taʼminot Elektrotexnika Genetik Harbiy Informatika Kimyoviy Kompyuter Mashinasozlik Operatsion tadqiqot Qurulish Robototexnika Sanoat Togʻ-kon Yadro Yongʻin xavfsizligi Tibbiy fanlar Biomuhandislik Epidemiologiya Farmatsiya Hamshiralik Ijtimoiy mehnat Sogʻliqni saqlash Stomatologiya Tibbiyot Veterinariya
Interdisiplinar fanlar Amaliy fizika Atrof-muhit ijtimoiy fani Atrof-muhitni muhofaza qilish Bioetika Bioinformatika Biostatistika Biotibbiyot muhandisligi Ekologik tadqiqotlar Etnik tadqiqotlar Evolyutsion psixologiya Fan, texnologiya va jamiyat Fanshunoslik Harbiy fan Ilmiy modellash Kibernetika Kognitivistika Kompyuter lingvistikasi Kutubxonashunoslik Madaniyatshunoslik Matematik fizika Matematik va nazariy biologiya Murakkab tartib Nevrofan Neyromuhandislik Salomatlik Semiotika Sistemologiya Sotsiobiologiya Statistika Sunʼiy aql-idrok Transdisiplinarlik Toʻr fani Oʻrmonshunoslik Shaharsozlik
Fan tarixi va falsafasi Fan falsafasi Fan tarixi Fuqarolik fan Ilmiy metod Ilmiy siyosat Meʼyoriy fan Protofan Soxta fan Texnofan
Tafsilot Portal Turkum
k m t

Ilmiy metod – bilim olishning empirik usuli boʻlib, XVII asrlardan beri ilm-fan sohasida qoʻllanib kelmoqda. Ilmiy metod ilmiy bilimlarni doimiy ravishda rivojlantirishga qaratilgan, inson bilishining obyektiv jarayonlari, qonunlari va tendensiyalarini ifodalovchi bilimlar tizimidir^[1]. Ushbu metod diqqat bilan olib boriladigan ilmiy kuzatuvlar bilan uygʻunlashgan skeptitsizmni oʻzida jamlaydi, chunki kognitiv taxminlar kuzatuvning talqinini buzishi mumkin. Ilmiy tekshiruv induksiya orqali tekshiruvga yaroqli gipotezani yaratish, uni tajribalar va statistik tahlillar yordamida sinovdan oʻtkazish hamda natijalar asosida gipotezani toʻgʻrilash yoki uni rad etishni oʻz ichiga oladi^[2][3][4].

Garchi turli ilmiy sohalar oʻrtasidagi protseduralar bir-biridan farq qilsa-da, ularning tub jarayoni koʻp hollarda oʻxshash boʻladi. Xususan, ilmiy metod ilmiy farazlar (faraziy tushuntirishlar) yaratish, gipotezaning mantiqiy oqibatlarini bashorat qilish, soʻngra ushbu bashoratlarga asoslangan tajriba yoki empirik kuzatuvlarni amalga oshirishni oʻz ichiga oladi^[5]. Gipoteza – bu savolga javob izlash jarayonida olingan bilimlarga asoslangan farazdir. Gipotezalar juda aniq yoki keng koʻlamli boʻlishi mumkin, biroq, albatta, ularni soxtalashtirishning imkoni boʻlishi kerak. Yaʼni eksperiment yoki kuzatuv gipotezaga zid keluvchi natijalarni aniqlash imkonini berishi lozim, aks holda, gipotezani mazmunli sinab boʻlmaydi^[6].

Garchi ilmiy metod koʻpincha qatʼiy ketma-ketlikdagi qadamlar sifatida koʻrilsa-da, aslida ushbu metod umumiy tamoyillar toʻplamini ifodalaydi. Har bir ilmiy tekshiruvda ham barcha qadamlar bajarilmasligi (yoki bir xil darajada boʻlmasligi) mumkin va ular har doim ham bir xil tartibda kelmaydi^[7][8]. Koʻplab kashfiyotlar ilmiy metodning darslikda tasvirlangan modeliga mos ravishda amalga oshmagan, bunday hollarda tasodifning roli katta boʻlishi mumkin^[9][10][11].

1. ↑ G. A. Asilova. Ilmiy tadqiqot faoliyati asoslari (oʻzbekcha), Toshkent, 2020 — 17-bet. 
2. ↑ Newton, Isaac. Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica, Includes "A Guide to Newton's Principia" by I. Bernard Cohen, pp. 1–370. (The Principia itself is on pp. 371–946), The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy, Berkeley, CA: University of California Press, 1999. ISBN 978-0-520-08817-7. 
3. ↑ „scientific method“, Oxford Dictionaries: British and World English, 2016, 2016-06-20da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 28 May 2016
4. ↑ Oxford English Dictionary, 3rd, Oxford: Oxford University Press, 2014. Qaraldi: 2018-yil 31-may. 
5. ↑ [[s:|]] — Vikimanba. with added notes. Reprinted with previously unpublished part, Collected Papers v. 6, paragraphs 452–85, The Essential Peirce v. 2, pp. 434–450, and elsewhere. N. B. 435.30 'living institutionʼ: Hibbert J. mis-transcribed 'living institutionʼ: („constitution“ for „institution“)
6. ↑ Popper (1959).
7. ↑ Gauch (2003): „The scientific method 'is often misrepresented as a fixed sequence of steps,' rather than being seen for what it truly is, 'a highly variable and creative process' (AAAS 2000:18). The claim here is that science has general principles that must be mastered to increase productivity and enhance perspective, not that these principles provide a simple and automated sequence of steps to follow.“
8. ↑ William Whewell, History of Inductive Science (1837), and in Philosophy of Inductive Science (1840)
9. ↑ Krauss, Alexander (28 March 2024). "Redefining the scientific method: as the use of sophisticated scientific methods that extend our mind". PNAS Nexus 3 (4): pgae112. doi:10.1093/pnasnexus/pgae112. PMID 38560527. PMC 10981393. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=10981393. 
10. ↑ Dunbar, K., & Fugelsang, J. (2005). Causal Thinking in Science: How Scientists and Students Interpret the Unexpected. In M. E. Gorman, R. D. Tweney, D. Gooding & A. Kincannon (eds.), Scientific and Technical Thinking. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. pp. 57–79.
11. ↑ Merton, Robert King „Accidental Discovery in Science“, . The Travels and Adventures of Serendipity: A Study in Sociological Semantics and the Sociology of Science. Princeton, NJ: Princeton Univ. Press, 2006. ISBN 0691126305.