Katta portlash

Katta portlash modeliga binoan olam oʻta zich va issiq holatdan kengayib, bugunda ham kengayishda davom etmoqda. Fazoning kengayib, oʻzi bilan galaktikalarni surishini shishirilayotgan pufakdagi dogʻlarga qiyoslash mumkin. Yuqoridagi grafik tarxda tekis olam qismining kengayishi koʻrsatilgan.

Katta portlash (inglizcha: Big Bang) nazariyasi amaldagi kosmologik model boʻlib, olam rivojlanishining erta bosqichlarini tasvirlaydi.[1] Bu nazariyaga binoan Katta portlash taxminan 13,798 ± 0.021 milliard yil oldin sodir boʻlgan;[2][3][4][5][6][7] bu koʻrsatkich olam yoshi deb hisoblanadi.[8][9][10][11] Bundan keyin olam oʻta issiq va zich holatda boʻlib, keskin kengayishni boshlagan. Boshlangʻich kengayishdan soʻng olam energiyaning turli subatom zarrachalar, jumladan proton, neytron va elektronlarga aylanishi uchun yetarli darajada sovugan. Sodda atom yadrolari tezda shakllangan boʻlishi mumkin, biroq birinchi elektrik neytral atomlar yuzaga kelishi uchun minglab yillar kerak boʻlgan. Kimyoviy elementlardan birinchi boʻlib vodorod, keyin geliy va litiy mahsul boʻlgan. Ushbu ibtidoiy unsurlarning ulkan bulutlari keyinchalik gravitatsiya orqali yulduz va galaktikalarni shakllantirish uchun yigʻilgan; ogʻirroq elementlar esa yulduzlarda yoki oʻta yangi yulduzlar portlashlarida sintezlangan.

Katta portlash sinchiklab tekshirilgan ilmiy nazariyadir va ilmiy hamjamiyat tomonidan keng qabul qilingan. U yengil unsurlar koʻpligi, qoldiq nurlanish, koinot tuzilishi va Ia tipli oʻta yangi yulduzlarning Hubble diagrammasi kabi kuzatiladigan turli fenomenlarni batafsil izohlaydi.[12] Katta portlashning negiz gʻoyalari — kengayish, erta issiq holat, geliy va galaktikalar shakllanishi - bu va boshqa kuzatishlardan kelib chiqib, har qanday kosmologik modeldan mustaqildir. Galaktika toʻplamlari orasidagi masofalar hozirda kattalashib borishidan oʻtmishda hamma narsa bir-biriga yaqinroq boʻlgani haqidagi xulosaga olib kelgan. Bu gʻoya ekstremal zichlik va haroratlargacha olib borilib,[13][14][15] bunday holatlarda tajribalar olib borish uchun katta zarracha tezlatgichlari qurilgan, natijada bu ilmiy model toʻliqroq ishlab chiqilgan. Boshqa tomondan, bu tezlatgichlarning juda baland energiyalar fizikasini tadqiq qilish uchun qobiliyatlari cheklangan. Kengayishning mutlaq ilk lahzasiga oid dalillar juda kam. Shunday qilib, Katta portlash nazariyasi bu ilk holatni izohlay olmaydi; biroq u olamning shu lahzadan keyingi umumiy evolutsiyasini tasvirlaydi va tushuntiradi.

Katta portlash nazariyasi ildizlari Georges Lemaître tomonidan oʻrtaga tashlangan „ibtidoiy atom gipotezasiga“ borib taqaladi. Vaqt oʻtishi bilan olimlar uning gʻoyalari asosida zamonaviy sintez nazariyasini qurishdi. Katta portlash modeli Albert Eynshteyn'ning umumiy nisbiylik nazariyasi va fazoning bir xilligi va izotropiyasi kabi tushunchalarga tayanadi. Asosiy tenglamalar Aleksandr Fridman tomonidan taʼriflangan. 1929-yili Edwin Hubble uzoq galaktikalargacha masofalar ularning qizil surilishiga mutanosib ekanini aniqladi - bu gʻoya Lemaître tomonidan 1927-yili olgʻa surilgan edi. Hubble'ning kuzatuvi barcha uzoq galaktika va klasterlar kuzatuv nuqtamizdan qochayotgan koʻrinma tezlikka ega ekanini koʻrsatdi: galaktika qancha uzoq boʻlsa, koʻrinma tezligi shunchalik yuqori.[16]

Ilmiy hamjamiyat bir vaqtlar Katta portlash va Sobit olam nazariyalari tarafdorlariga ajralgan boʻlsa,[17] 1964-yil qoldiq nurlanish kashfiyoti va ayniqsa uning spektri (yaʼni, har toʻlqin uzunligida oʻlchangan nurlanish miqdori) mutlaq qora jism termal nurlanishiga mos kelishi aniqlanganidan keyin koʻpchilik olimlar kuzatuvlarga Katta portlash ssenariylaridan biri eng mos kelishiga iqror boʻlishdi. Shundan buyon Lambda-CDM modeli zamonaviy nazariy kosmologiya tadqiqotlari tuzilmasi boʻlib xizmat qilgani uchun astrofiziklar Katta portlash modeli va uning parametrizatsiyasiga keng koʻlamli kuzatuv va nazariy qoʻshimchalar qilishdi.

  1. Wollack, Edward J. „Cosmology: The Study of the Universe“. Universe 101: Big Bang Theory. NASA (10-dekabr 2010-yil). 2011-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-aprel 2011-yil.: « The second section discusses the classic tests of the Big Bang theory that make it so compelling as the likely valid description of our universe. »
  2. „Planck reveals an almost perfect universe“. Planck. ESA (2013-yil 21-mart). Qaraldi: 2013-yil 21-mart.
  3. Staff. „Planck Reveals An Almost Perfect Universe“. ESA (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.
  4. Clavin, Whitney; Harrington, J.D. „Planck Mission Brings Universe Into Sharp Focus“. NASA (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.
  5. Overbye, Dennis. „An Infant Universe, Born Before We Knew“. New York Times (21-mart 2013-yil). Qaraldi: 21-mart 2013-yil.
  6. Boyle, Alan „Planck probe's cosmic 'baby picture' revises universe's vital statistics“. NBC News (21-mart 2013-yil). 2013-yil 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-mart 2013-yil.
  7. „How Old is the Universe?“. WMAP- Age of the Universe. The National Aeronautics and Space Administration (NASA) (2012-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2013-yil 1-yanvar.
  8. Komatsu, E.; et al. (2009). „Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations: Cosmological Interpretation“. Astrophysical Journal Supplement. 180-jild, № 2. 330-bet. arXiv:0803.0547. Bibcode:2009ApJS..180..330K. doi:10.1088/0067-0049/180/2/330. ISSN 0067-0049. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam)
  9. Menegoni, E.; et al. (2009). „New constraints on variations of the fine structure constant from CMB anisotropies“. Physical Review D. 80-jild, № 8. 087302-bet. arXiv:0909.3584. Bibcode:2009PhRvD..80h7302M. doi:10.1103/PhysRevD.80.087302. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam)
  10. „Origins: CERN: Ideas: The Big Bang“. The Exploratorium (2000). 2010-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-sentabr 2010-yil.
  11. Keohane, J. „Big Bang theory“. Ask an astrophysicist. GSFC/NASA (8-noyabr 1997-yil). 2010-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-sentabr 2010-yil.
  12. Wright, E.L. „What is the evidence for the Big Bang?“. Frequently Asked Questions in Cosmology. UCLA, Division of Astronomy and Astrophysics (9-may 2009-yil). Qaraldi: 16-oktabr 2009-yil.
  13. Gibson, C.H. „The First Turbulent Mixing and Combustion“. IUTAM Turbulent Mixing and Combustion (21-yanvar 2001-yil). 2018-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 19-iyun.
  14. Gibson, C.H. (2001). "Turbulence And Mixing In The Early Universe". arXiv:astro-ph/0110012 [astro-ph]. 
  15. Gibson, C.H. (2005). "The First Turbulent Combustion". arXiv:astro-ph/0501416 [astro-ph]. 
  16. Hubble, E. (1929). „A Relation Between Distance and Radial Velocity Among Extra-Galactic Nebulae“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 15-jild, № 3. 168–73-bet. Bibcode:1929PNAS...15..168H. doi:10.1073/pnas.15.3.168. PMC 522427. PMID 16577160. {{cite magazine}}: Invalid |ref=harv (yordam)
  17. Kragh, Helge. Cosmology and Controversy. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1996 — 318-bet. ISBN 0-691-02623-8. 

Katta portlash

Dodaje.pl - Ogłoszenia lokalne