Roshidun xalifaligi

Roshidun xalifaligi arabcha: ٱلْخِلَافَةُ ٱلرَّاشِدَةُ
632–661
Xalifa Usmon davrida Roshidun xalifaligi eng katta hududni egallagan (tax. 654)
Poytaxt	Madina (632–656) Kufa (656–661)
Rasmiy til(lar)	arab tili
Boshqa tillar	Turli mintaqaviy tillar[1]
Din	Islom
Hukumat	Xalifalik
Xalifa
• 632–634	Abu Bakr (birinchi xalifa)
• 634–644	Umar
• 644–656	Usmon
• 656–661	Ali (oxirgi xalifa)
Tarix
• Muhammadning vorislari	632
• Eronning bosib olinishi	632
• Umarning tayinlanishi	634
• Umarning oʻldirilishi va Umarning tayinlanishi	644
• Umarning oʻldirilishi va Alining tayinlanishi	656
• Alining oʻldirilishi	661
• Birinchi fitna (ichki mojaro) Hasanning taxtdan voz kechishi bilan tugaydi	661 661
Pul birligi	dirham
Avvalgi davlat Keyingi davlat Madina davlati Vizantiya imperiyasi Sosoniylar imperiyasi Gʻassoniylar davlati Damashq xalifaligi

Xalifalik خِلافة
Asosiy xalifaliklar Roshidun xalifaligi Umaviylar xalifaligi Abbosiylar xalifaligi Usmoniylar xalifaligi
Parallel xalifaliklar Andalusiyadagi Umaviylar xalifaligi Fotimiylar xalifaligi Almohadiylar xalifaligi Sokoto xalifaligi Sharifiylar xalifaligi
k m t

Roshidun xalifaligi (arabcha: ٱلْخِلَافَةُ ٱلرَّاشِدَةُ) – islom paygʻambari Muhammaddan keyin hukmronlik qilgan birinchi xalifalik. 632-yilda Muhammadning vafotidan keyin dastlabki 4 xalifalar tomonidan boshqarilgan. Xalifalik oʻz davrida Gʻarbiy Osiyo va Shimoliy-sharqiy Afrikadagi eng qudratli iqtisodiy, madaniy va harbiy kuchga ega boʻlgan.

Xalifalik 632-yil iyun oyida Muhammadning vafotidan keyin unga merosxoʻr boʻlish haqidagi munozaralardan soʻng paydo boʻldi. Muhammadning yaqin hamrohi, Banu Taym qabilasidan boʻlgan Abu Bakr Madinada birinchi xalifa etib saylandi va Arabiston yarim orolini zabt etishga kirishdi. Uning qisqa hukmronligi 634-yil avgust oyi, yaʼni vafotiga qadar davom etdi. Abu Bakrning oʻlimidan keyin Banu Adiy urugʻidan boʻlgan Umar 2-xalifa etib tayinlandi. Xalifa Umar davrida xalifalik hududi misli koʻrilmagan darajada kengayib, Vizantiya imperiyasining uchdan ikki qismidan koʻprogʻini va deyarli butun Sosoniylar imperiyasini boshqardi. Umar 644-yilning noyabrida oʻldirildi va uning oʻrnini Banu Umayya urugʻidan boʻlgan Usmon egalladi. Usmon xalifalikka Umar tomonidan tuzilgan 6 kishilik qoʻmita tomonidan saylandi. Uning boshchiligida xalifalik 651-yilda Eronni zabt etdi va Vizantiya hududlariga qadar yurishlarini davom ettirdi. Xalifa Usmonning hukmronligi davrida xalifalikda turli qoʻzgʻolonlar koʻtarildi. Usmon 656-yilning iyun oyida oʻldirildi.

Keyinchalik, Banu Hoshim urugʻidan boʻlgan Ali xalifa Usmonning oʻrnini egalladi va xalifalik poytaxtini Kufaga koʻchirdi. U Birinchi fitna deb nomlangan fuqarolar urushiga rahbarlik qilgan, chunki Alidan oldingi xalifa Usmonning qarindoshi va Suriya hokimi Muoviya ibn Abu Sufyon (h. 661–680) Usmonning qotillarini zudlik bilan jazolash harakatida edi. Bundan tashqari, Xorijiylar nomi bilan mashhur Alining sobiq tarafdorlari boʻlgan uchinchi guruh Siffin jangida nizolarni hal qiluvchi hakamlar qarorini qabul qilishdan bosh tortgach, Ali va Muoviyaga qarshi isyon koʻtargan. Urush natijasida Roshidun xalifaligini agʻdarilib, 661-yilda Muoviya I tomonidan Umaviylar xalifaligi barpo etilgan. Fuqarolar urushi sunniy va shia musulmonlari oʻrtasidagi tafovutni yanada kuchaytirdi. Shia musulmonlari Alini Muhammaddan keyingi birinchi haqli xalifa va imom deb hisoblaydi va uning Muhammad bilan qondoshlik aloqasini qoʻllab-quvvatlaydilar^[2].

Roshidun xalifaligi 25 yillik tezkor harbiy yurishlar va 5 yillik ichki nizolar davri bilan tavsiflanadi. Roshidun armiyasi oʻzining eng kuchli davrida 100 000 nafardan ortiq askarni tashkil etgan. 650-yillarga kelib, Arabiston yarim orolidan tashqari xalifalik shimolda Levant va Kavkazortini oʻziga boʻysundirdi, Shimoliy Afrika Misrdan gʻarbda hozirgi Tunisgacha, sharqda Oʻrta Osiyo va Janubiy Osiyoning bir qismi boʻlgan Eron togʻligigacha boʻysundirildi. Toʻrt nafar Roshidun xalifalarining har biri shūrā (arabcha: شُورَى; soʻzma-soʻz 'maslahat') – Paygʻambarning yuqori martabali va taniqli sahobalaridan iborat kichik saylov qoʻmitasi tomonidan saylangan^[3].

1. ↑ Versteegh, Kees. The Arabic Language (en). Edinburgh University Press, 2014 — 126–132-bet. ISBN 978-0-7486-4529-9. 
2. ↑ Triana, María. Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective (en). Taylor & Francis, 2017 — 159-bet. ISBN 9781317423683. 
3. ↑ Bosworth, C.E.; Marín, Manuela; Ayalon, A. (1960–2007). "Shūrā". in Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E. et al.. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_1063.