Achosiaeth

Achosiaeth

Enghraifft o:	type of relation
Math	perthynas
Y gwrthwyneb	atal
Rhan o	rhesymeg, multiple causes
Yn cynnwys	cause, consequent, effaith
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Perthynas neu weithrediad achos ac effaith yw achosiaeth.^[1] Mae'n bwnc hollbwysig ym meysydd rhesymeg, athroniaeth, a gwyddoniaeth.

Aristotlys yw'r man cychwyn i achosiaeth yn athroniaeth Ewropeaidd. Nododd yr hen Roegwr bedwar math o achos: effeithlon, terfynol, materol, a ffurfiol. Er enghraifft, mae'r cerflunydd (effeithlon) yn cerfio marmor (materol) i greu gwrthrych gorffenedig (terfynol) sy'n meddu nodweddion cerflun (ffurfiol).

Gwadodd David Hume bod yr achos yn angenrheidiol i resymeg a nododd ei fod yn amhosib i brofi achosiaeth.^[2] Er ei ddadl anatebadwy, a dylanwad yr empiryddion, mae'r mwyafrif o athronwyr a gwyddonwyr yn cydnabod ambell ragosodiad a priori, megis y ddeddf achos. Mynodd Immanuel Kant taw un o'r categorïau sylfaenol er mwyn deall ein byd yw'r achos; mae eraill yn ffafrio damcaniaeth fecanyddol ar achosiaeth. Fodd bynnag: heb rhyw ffurf ar benderfyniaeth, nid yw'r gwyddorau yn bosib. Rhagdybiaeth yr achosiaeth benderfyniadol sydd wrth wraidd pob damcaniaeth wyddonol, ac eithrio mecaneg cwantwm a goblygiadau'r egwyddor ansicrwydd.

1. ↑  achosiaeth. Geiriadur Prifysgol Cymru. Adalwyd ar 1 Ionawr 2017.
2. ↑ (Saesneg) David Hume: Causation, Internet Encyclopedia of Philosophy. Adalwyd ar 2 Ionawr 2017.