Universo

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

L'universo ye a totalidat d'o contino espacio-tiempo en que se troba la humanidat, chunto con tota la materia y enerchía que bi ha contenita.^[1] A gran escala, ye l'obchecto d'estudio d'a Cosmolochía, que se basa en a Fisica y l'Astronomía, encara que beluns d'os temas d'estudio s'amanan a la Metafisica. Actualment, os expertos no son d'alcuerdo sobre si ye posible (en prencipio) de plegar a observar a totalidat de l'universo.

Os termins universo conoixito, observable u visible, s'emplegan ta referir-se a la parti de l'universo que se puet observar. O termin cosmos ye l'universo, mas que mas cuan se considera como un sistema ordenato y armonioso. A vegatas, o termin cosmos se fa servir nomás ta decir a l'universo observato, mientres que o termin universo se refiere a tot o existent, s'haiga descubierto u no. En iste sentito, 'cosmos' ye l'"universo conoixito" u realidat.

Diversas prebatinas cientificas y observacions fan veyer que l'universo ha estato gubernato por as mesmas leis fisicas y constants en tota la suya extensión y tiempo de d'existencia. A fuerza dominant en distancias cosmolochicas ye a gravedat, y a relatividat cheneral ye actualment a teoria mas precisa sobre a gravitación. L'universo tien a lo menos tres dimensions d'espacio y una de tiempo. Dimensions adicionals no han puesto estar comprebatas experimentalment.

A parola universo define cuasi siempre o tot. Manimenos, una definición alternativa d'universo diz que bi ha diversos universos no connectatos entre éls y que o conchunto d'istos formarban a totalidat d'a existencia, que se decirba multiuniverso. Por eixemplo, a teoría d'a bombolla universal diz que bi ha infinitas variedaz d'universos, cadagún con diferents constants fisicas.

A lo largo d'a historia, s'han proposato diversas cosmolochías, fruito d'a observación de l'universo. A primera viene d'a Grecia antiga, que proposaba que l'universo poseyeba infinitos espacios e que ha existito eternament, y que contiene un solo conchunto d'esferas concentricas de mida finita -correspondendo a las estrelas fixas, o Sol, y cuantos planetas - chirando arredol d'una esferica, pero inmóvil, planeta Tierra. A lo largo d'os sieglos, observacions mas precisas y teorías milloratas d'a gravedat dioron orichen a la teoría de Copernico, o modelo heliocentrico y a lo modelo newtoniano d'o sistema solar. Nuevas investigacions en astronomía han levato a la caracterización d'a Carrera de Sant Chaime, y a lo descubrimiento d'atras galaxias. O estudio d'a distribución d'istas galaxias y as suyas linias espectrals ha significato muito ta la cosmolochía moderna.

1. ↑ (en) Joseph A. Angelo Jr. Encyclopedia of Space and Astronomy, Facts on File, 2006, ISBN 978-0-8160-5330-8, p.627